Blogs en ander nieuws over De Witt

 
English | Nederlands

Tijdens het werk aan de brieven van Johan de Witt komen we vaak bijzondere zaken tegen. Dat kunnen noemenswaardige personen zijn, vreemde voorvallen, persoonlijke voorvallen, opvallende materiële zaken, enzovoort. Vooruitlopend op de openstelling van het Johan de Witt-archief door het Nationaal Archief, zullen we hiervan via blogpagina's en tweets regelmatig melding maken. Volg ons daarom ook via Facebook: Johan de Witt NL en Twitter: @JohandewittNL.

Van ploeterende echtgenotes tot populaire actrices: vrouwen rondom Johan de Witt

Nog geen twee weken na Internationale Vrouwendag was er in de aula van de Koninklijke Bibliotheek (KB) opnieuw volop aandacht voor vrouwen die tot dan toe wat in nevelen gehuld waren gebleven: de vrouwen uit het leven van Johan de Witt. Op zaterdag 18 maart vond het congres 'Vrouwen rondom Johan de Witt' plaats, dat werd georganiseerd door de vereniging 'Vrienden van de Witt', in samenwerking met het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis en de KB.

 

    
De inschrijfbalie in de Koninklijke Bibliotheek       Dagvoorzitter Ad Leerintveld over de Haagsche broeder-moord

Dagvoorzitter Ad Leerintveld, conservator van de namiddeleeuwse handschriften van de KB, trad op als dagvoorzitter. Leerintveld gaf een goed voorproefje van het congres en liet aan de hand van een bijzondere aanwinst van de KB - een 17e-eeuws afschrift van Joachim Oudaens toneelstuk over de moord op de gebroeders De Witt - zien dat er nog altijd 'ontdekkingen' worden gedaan die een nieuw licht kunnen werpen op Johan de Witt en de tijd na zijn dood. (1)

 

Olga van Marion over 17e-eeuws toneel.

Historisch letterkundige Olga van Marion (Universiteit Leiden) richtte zich op vrouwen die De Witt hoogstwaarschijnlijk heeft zien optreden: zeventiende-eeuwse actrices. Aan de hand van ONSTAGE, een database over het Amsterdamse toneel in de zeventiende en achttiende eeuw, liet Van Marion zien welke stukken tijdens De Witts leven populair waren en welke actrices er op het toneel stonden. (2) Aanwezigen konden met hun telefoons titels van toneelstukken insturen, waarna deze op het scherm verschenen. Het waren echter niet de door het publiek ingestuurde titels van grootheden als Vondel en Hooft die in de tijd van De Witt het vaakst werden opgevoerd, maar stukken van Spaanse origine. Bovendien zag Van Marion een duidelijk thema in het toneelspel: hoogmoed komt voor de val. 'Hooggeplaatste personen die zich inbeeldden dat zij belangrijk waren, stierven een gruwelijke dood op het toneel', aldus Van Marion. Zo maakte zij het aannemelijk dat de huiveringwekkende tableau vivants en toneelscènes onderdeel waren van een soort cultuur van gruwelijkheid, waar ook de moord op de gebroeders De Witt in 1672 uit kon ontspringen.

 

Jean-Marc van Tol over vrouwen uit de jongere jaren van De Witt.

Jean-Marc van Tol, letterkundige en tekenaar van Fokke en Sukke, richtte de aandacht op de vrouwen uit de tijd voor De Witts huwelijk. Hoeveel kon er waar zijn van het pamflet met daarin de suggestie dat De Witt een bastaardzoon verwekte? Het waren in eerste instantie met name familieleden die De Witts vrouwbeeld bepaalden. Zijn moeder en zussen waren het toonbeeld van vrouwen uit de regentenkring en trouwden met leden van een regentengeslacht. Voor veel jongens van hoge stand bood de grand tour een soort ontsnappingsformule uit dat patroon van voorbeeldige omgang met het andere geslacht. Helaas wordt in het verslag van Johan over de reis die hij met zijn broer maakte niks expliciets vermeld over enig geëxperimenteer met vrouwen. 'Onze jongens waren voorbeeldig', vatte Van Tol samen, hoewel hij graag gelooft dat de jongens in Parijs de teugels even lieten vieren. Na zijn grand tour maakte De Witt snel carrière en werd de zoektocht naar een echtgenoot een serieuze zaak. Volgens Van Tol was de keuze voor Wendela Bicker in eerste instantie vooral een strategische: door een huwelijk met haar kon hij zijn netwerk in Amsterdam uitbreiden. Uit alles blijkt dat De Witt zich als perfecte schoonzoon had gedragen en vanwege zijn belangrijke positie was hij de ideale huwelijkskandidaat voor Wendela. Maar, hoe zat het dan met die bastaardzoon? Dat paste totaal niet bij het beeld dat over De Witts privéleven bestaat en ook uit archiefonderzoek blijkt dat het kind niet door De Witt verwekt kan zijn. 'Fake news dus', aldus Van Tol. (3)

 

Ineke Huysman over de Orde van de Vrolijkheid.

Dat er binnen De Witts voorbeeldige gedrag ook ruimte was voor plezier, maakte de derde spreker, Ineke Huysman, duidelijk. Huysman, door Leerintveld geïntroduceerd als een echt 'meisje van De Witt', is onderzoeker van het Huygens ING en leidt momenteel een project dat de correspondentie van De Witt beschikbaar maakt in een digitale database. In die correspondentie zijn tot nu toe zo’n 600 brieven van en aan vrouwen gevonden. Een deel van die brieven maakt deel uit van een netwerk dat verbonden was aan l'Ordre de l'Union de la Joye, een orde gericht op vrolijkheid en met een toelatingsceremonie die niet onder doet voor die van menig 21e-eeuwse studentenvereniging. De leiders van de Orde - de Grootmeesteressen - waren de zussen Van Brederode, met wie De Witt dan ook zeer vrolijk correspondeerde. Uit sommige brieven blijkt zelfs dat De Witt een oogje had op een van de zusjes, zoals wel meer van de leden van de Orde. In elk geval liet De Witt in zijn brieven zien dat hij de spelregels van de Orde kende en dat hij wel wist om te gaan met de overdreven liefkozingen die onderdeel waren van het parodiërende karakter van de Orde.

 

Luc Panhuysen over de echtgenotes van de gebroeders De Witt.

 

Na al die vrolijkheid vond historicus Luc Panhuysen het tijd voor een melancholische noot. Panhuysen beschreef wat er allemaal bij kwam kijken wanneer je met een van de gebroeders De Witt trouwde. Hoewel er veel overeenkomsten waren in de levens van Wendela Bicker, de echtgenote van Johan, en Maria van Berckel, de echtgenote van Cornelis, gingen zij toch verschillend met hun positie als 'echtgenote van' om. Wendela's man Johan was een van de belangrijkste mannen van het land. 'Achterkamertjes, voorkamertjes, tussenkamertjes: overal moest Johan zijn', stelde Panhuysen. Uit Wendela's brieven blijkt dat zij zich terdege bewust was van de belangrijke positie van haar man: hij diende in eerste instantie het landsbelang en daarna pas het familiebelang, en daar had ze mee te leven. Maria van Berckel stond daar lijnrecht tegenover. Meermaals beklaagde ze zich over de risico's die Cornelis nam en over de angst dat haar familie iets rampzaligs zou overkomen. Maria kreeg er zelfs nachtmerries van. Panhuysen kon de verschillen ook verklaren: toen Maria met Cornelis trouwde, was nog niet duidelijk dat hij zo'n belangrijke rol zou gaan spelen, terwijl Wendela trouwde met Johan toen hij al raadpensionaris was en dus wel wist waar ze voor tekende.

 


De sprekers ontvangen een cadeau uit handen van Jan van Dam namens de Vrienden van De Witt.

Ploeterende echtgenotes, populaire actrices en plagende grootmeesteressen: ze kwamen allemaal voorbij tijdens dit congres. Een verschuiving van de aandacht naar de vrouwen in De Witts leven toont ineens een heel andere kant van het leven van een man die vooral als hardwerkende staatsman bekendstaat. De vrouwen namen ons mee naar de wereld van 17e-eeuws vrolijk entertainment, maar ook naar de mogelijkheden die vrouwen De Witt boden om zijn netwerk uit te breiden. Tegelijkertijd vestigen de vrouwen ook de aandacht op de rauwe randjes van De Witts leven: wrede scènes op het toneel en de onzekerheid en angst van thuisblijvende vrouwen. Hopelijk was dit congres niet de laatste keer dat deze vrouwen uit de schaduw van hun echtgenoot werden gehaald.

Lidewij Nissen, 28 maart 2017

Noten