Tijdens het werk aan de brieven van Johan de Witt komen we vaak bijzondere zaken tegen. Dat kunnen noemenswaardige personen zijn, vreemde voorvallen, persoonlijke voorvallen, opvallende materiële zaken, enzovoort. Vooruitlopend op de lancering van de database met de correspondentie van Johan de Witt zullen we hiervan via blogpagina's en tweets regelmatig melding maken. Volg ons daarom ook via Facebook: Johan de Witt NL, Instagram en Twitter: @JohandewittNL.
Vrede van Den Haag
Op 6 augustus 1661 tekenden de Republiek der Verenigde Nederlanden en Portugal de Vrede van Den Haag. Daarbij deed de Republiek onder andere afstand van de claim op Nederlands grondgebied in Brazilië (Nieuw-Holland) ten gunste van Portugal, dat daarvoor een grote schadeloosstelling moest betalen.
Wat was daaraan voorafgegaan? Begin 1630 had de Westindische Compagnie Brazilië afgenomen van de Portugezen, waarna die in 1640 op hun beurt het land weer heroverden. De laatste Nederlanders hielden het in Pernambuco nog tot 1654 vol. In 1657 verklaarde de Republiek de oorlog aan Portugal om zo een schadevergoeding af te dwingen. De Nederlandse vloot werd naar Lissabon gestuurd om daar, aan de monding van de Taag, de havens te blokkeren. Daarbij veroverde Michiel de Ruyter 21 schepen van de Suikervloot uit Brazilië. Onder druk van de Fransen en de Engelsen kwam het uiteindelijk tot onderhandelingen, die in juli 1658 begonnen.
In Den Haag slaagde raadpensionaris De Witt er tenslotte in alle partijen over te halen het verdrag te ondertekenen en een schadeloosstelling van 4 miljoen cruzados (met een hedendaagse waarde van ongeveer 71 miljoen euro) vast te stellen. Niettemin zouden de onderhandelingen over de betalingen tot ver in de 18e eeuw doorlopen, en het bedrag werd nooit helemaal betaald.
Johan de Witt en de diplomatie
De hierboven afgebeelde documenten zijn afkomstig uit het archief van Johan de Witt en hebben betrekking op de vredesonderhandelingen met Portugal. Hoewel het bekend is dat De Witt een centrale rol speelde in de aanloop naar de Vrede van Den Haag, hebben zijn eigen documenten in het historisch onderzoek naar de Nederlands-Portugese betrekkingen nog nauwelijks aandacht gekregen.
De Witt ging zelf nooit voor diplomatieke missies op pad. Contacten met vorsten en leiders onderhield hij niet rechtstreeks maar liet hij doorgaans lopen via de Nederlandse gezanten in het buitenland, of de buitenlandse diplomaten in Den Haag. De raadpensionaris was niet alleen geïnteresseerd in staatszaken, hij instrueerde zijn gezanten ook hem op de hoogte te houden van roddels en andere nieuwtjes. In hun brieven aan De Witt klaagden de diplomaten veel: over hun huisvesting, hun gezondheid en hun heimwee. De sensationele nieuwtjes en die menselijke elementen maken deze correspondenties voor de hedendaagse lezer heel afwisselend en levendig.
De Witt koos zijn diplomaten niet zelf. Zij waren immers ondergeschikt aan de Staten-Generaal. Evengoed had hij met de meeste gezanten een vertrouwelijke band. Hij liet ze meestal twee brieven schrijven met dezelfde datum: één aan de Staten van Holland met informatie die geen kwaad kon als die zou 'lekken', en één aan hemzelf met meer vertrouwelijke informatie. Soms werden er op één dag door één bepaalde gezant nog twee extra brieven geschreven: één met een nog hoger niveau van geheimhouding en één aan de griffier van de Staten-Generaal.
Dat was ook dikwijls het geval bij de resident van de Republiek in Portugal: Caspar Barlaeus, een zoon van de bekende gelijknamige dominee en schrijver. Zijn brieven aan De Witt zijn heel persoonlijk en uitvoerig en geven de lezer een uniek inzicht in wat zich afspeelde aan het Portugese hof. Zo hield hij de raadpensionaris uitgebreid op de hoogte van het ongelukkige huwelijk van de gehandicapte koning Afonso VI met Marie-Françoise van Savoye-Nemours. Geen van de 271 brieven die Barlaeus De Witt stuurde is tot op heden nog uitgegeven, maar daar zal het Johan de Witt-brievenproject binnenkort verandering in gaan brengen.
Portugese diplomaten in de Republiek
Er is weinig correspondentie bekend tussen de raadpensionaris en de Portugese gezanten in de Republiek. Dat komt vooral omdat men meestal mondeling onderhandelde. Toch zijn er bij de particuliere missiven in het archief van De Witt wel enkele brieven gevonden die binnenkort online beschikbaar komen:
- 1) Vijf brieven van Dom Henrique de Sousa Tavara, markies van Arronches en graaf van Miranda. De Sousa was als extraordinaris ambassadeur nauw betrokken bij de onderhandelingen over Brazilië. Hij verbleef twee keer in de Republiek: van 1659-1661 en van 1662-1663. Bij zijn vertrek ontving hij een gift van 6.000 gulden.
- 2) Vijf brieven van resident Diogo Lopes Ulhoa. Deze bood als resident in de Republiek zijn geloofsbrieven aan in 1663, had zijn eerste audiëntie in 1664 en verliet de Republiek in 1669.
- 3) Dom Francisco de Melo (Manuel da Camara) richtte als extraordinaris ambassadeur één brief rechtstreeks aan De Witt. Met een gevolg van dertig koetsen arriveerde hij in 1669 met veel vertoon in de Republiek. De Staten-Generaal schonken De Melo zowel bij zijn aankomst als bij zijn vertrek in 1670 grote sommen geld.
- 4) Tenslotte zijn er nog vijf brieven aan de Witt van Hiëronymus Nunes da Costa. Deze Portugees-joodse handelaar in diamanten, suiker en tabak stond ook bekend onder de naam Mozes Curiël. Tussen 1670 en 1690 voerde hij zijn diplomatieke taken eerst uit als agent, later als consul en tenslotte als resident voor de koning van Portugal in Amsterdam. Als dank voor zijn bemiddeling bij de onderhandelingen van de nasleep van de Vrede van Den Haag schonk De Witt hem een gouden ketting. Da Costa woonde op nummer 47 aan de Amsterdamse Nieuwe Herengracht, die ook wel bekend stond als de Jodenherengracht. Stadhouder/koning Willem III was er een geziene gast.
Ten slotte
In vergelijking met de diplomatieke correspondentie uit de West- en Noord-Europese landen is het aantal brieven dat met Portugese zaken te maken heeft veel geringer. In het De Witt archief bevinden zich echter ook omvangrijke dossiers met allerlei andere documenten zoals persoonlijke notities van de raadpensionaris, pamfletten, Portugese drukwerken en vertalingen. Voor onderzoek op het gebied van de Nederlands-Portugese betrekkingen in de 17e eeuw ligt er dus in het archief van Johan de Witt nog een groot onontgonnen terrein te wachten.
Ineke Huysman, 4 maart 2018