Codicologische beschrijving

AGH 218 – Groot register Willem IV – WI-G

EL 32 – LRK 30 – Van Riemsdijk 23

Perkament, van middelmatige tot slechte kwaliteit (een aantal bladen vertoont gaten, scheuren of onregelmatige randen), ca. 37 x ca. 28 cm; het laatste, later ingeplakte katern XIII meet ca. 28 x 22 cm.

Het register bestaat uit 88 bladen, waaraan een klein formaat katern van 8 bladen is toegevoegd. Een contemporaine hand bracht in de eerste helft van de codex de romeinse folionummering I-XLVII aan; een andere contemporaine hand folieerde het gehele register met de arabische nummering 1-88. Door beiden is f. 9bis overgeslagen (dit is genummerd door een moderne hand, met potlood), hoewel hier in de romeinse nummering wel is doorgeteld. In de arabische nummering is voorts f. 27 dubbel geteld en f. 33 overgeslagen. Ten gevolge van deze onregelmatigheden is vanaf f. 10 de romeinse nummering één eenheid hoger dan de arabische, op f. 27[bis]-32 bedraagt het verschil zelfs twee eenheden; in de editie is de arabische foliëring aangehouden. Vanaf f. 44 voegden jongere handen een arabische foliëring toe aan de al bestaande. Daarbij veranderde op f. 44-54 de eerste scribent soms de oude nummers door overschrijving van nummers of aanpassing van onduidelijke cijfers; op f. 55-87 zet een andere hand deze verdubbelde arabische reeks voort. Een nog jongere hand tenslotte voegde de arabische foliëring 88-92 toe, inclusief het beschreven gedeelte van het toegevoegde kleine katern.

In het register zijn de ingeschreven teksten door een contemporaine hand genummerd met romeinse cijfers I-V^CLIX. Handen uit de 15^e, 16^e en (in enkele gevallen) 17^e eeuw hebben de meeste oorkonden voorzien van een opschrift.

Katernopbouw: [i] + [ii] + I([0]-9) + II(9bis-16) + III(17-20) + IV(21-27[bis]) + V(28-36, f. 33 ontbreekt) + VI(37-44) + VII(45-50) + VIII(51-58, met ingenaaid los blaadje [52bis]) + IX(59-66) + X(67-76) + XI(77-82) + XII(83-88) + XIII(89-[94]; klein formaat, later ingeplakt) + [iii].

Folia [i]-[ii] en [iii] zijn de papieren schutbladen; f. [0] is het onbeschreven en ongenummerde eerste blad van katern I.

De band en de schutbladen [i]-[ii] en [iii] zijn niet-contemporain. Voor op de band de aantekening EL. 32 (19^e eeuw, blijkbaar in imitatie van middeleeuws schrift). Op de rug, met moderne hand: 1337 / tot / 1345 / EL 32 / Cas D. Beneden: 30. Op f. [ii]r het opschrift (19^e eeuw): EL 32. Cas D. / Comitis Wilhelmi in Henegouwen / Noch: Communi Registrum. / Inventaris van Cornelis Oem Folio 17 r^o.

Liniëring:

f. [0]: geen liniëring

f. 1r-8v: zijmarges enkel afgelijnd, de boven- en ondermarges dubbel, en daartussen op regelmatige afstand nog vier horizontale lijnen, alles met doorgetrokken lijnen (patroon TT); loodstift, op veel bladen vrijwel of geheel onzichtbaar (mogelijk niet of niet volledig getrokken), maar de prikkings vann het patroon zijn wel aanwezig;

f. 9r-16v: hetzelfde patroon, maar nu met vijf horizontalen tussen de dubbele boven- en ondermarge, de onderste lijn op korte afstand van de ondermarge (patroon UU);

f. 17r-19r: enkele aflijning marges (patroon M); op f. 19r zijn er horizontale lijnen getrokken aan het begin van iedere tekst, dit in plaats van de boven- en ondermarge;

f. 19v-20v: geen liniëring (onbeschreven bladen);

f. 21r-88v: weer patroon UU, incidenteel met enkele bovenmarge (patroon JX, op f. 43r-44v), soms de linkerkantlijn dubbel getrokken (patroon GX, op f. 34r, 35r, 43r, 55r, 87r), één maal de rechter kantlijn dubbel (f. 30v, en hier de benedenmarge drievoudig i.p.v. dubbel; patroon HX); de liniëring (op f. 28v-36r in inkt) ook hier op veel bladen deels of geheel onzichtbaar, maar de prikkings veelal duidelijk aanwezig (die voor de zijmarges ontbreken op f. 17-20.

Inhoud:

Het grote register van graaf Willem IV is opgebouwd uit de afzonderlijke registraties van de regio's binnen de graafschappen en de buitenlandse gebieden. Daarbij is de systematiek grotendeels gelijk aan de registratie onder graaf Willem III, toen de deelregistraties in afzonderlijke banden waren geordend. Vergeleken met die eerdere registers ontbreekt nu alleen een afzonderlijk gedeelte voor Engeland; in het deel Amstelland zijn nu ook oorkonden met betrekking tot het Gooiland en 'Oost-Holland' opgenomen.

De opbouw is als volgt:

Het later toegevoegde kleine katern XIII betreft de primaire registratie van enkele uitspraken door de graaf en de Raad inzake geschillen, 1342-1345.

De van meet af aan gehanteerde opzet van een regionale ordening per katern of groep van katerns blijkt onomstotelijk uit het samenvallen van de grenzen van deelregistraties en katerngrenzen, waarbij binnen een afdeling de handen soms over katerngrenzen heen werken; uit de opschriften op het eerste blad van een nieuwe afdeling; en uit het feit dat de afdelingen Zeeland en Kennemerland worden voorafgegaan door een leeg eerste blad van het katern (in het geval van Kennemerland met het opschrift), dat als een soort schutblad fungeerde. In het geval van katern IX, waar meer kleine registraties zijn gebundeld, wordt ook iedere afdeling voorafgegaan door een leeg blad of bladdeel.

Het is, gezien het feit dat de diverse kopiisten grote groepen opeenvolgende oorkonden inschreven, duidelijk dat het grote register Willem IV niet de primaire registratie bevat van de uitgevaardigde oorkonden, maar dat het, net als de groot formaat registers van graaf Willem III, een afschrift betreft van een dergelijke primaire registratie. Deze is in dit geval niet meer voorhanden, en het is derhalve niet duidelijk of die eveneens in één band was verzameld; het compleet verdwijnen ervan maakt zulks wel aannemelijk. Of het ook van meet af aan de bedoeling was de verschillende registraties te bundelen, is niet zeker. Gezien de genoemde ordening van het grote register ligt het wel voor de hand te veronderstellen dat op het moment van kopiëring van de primaire registratie die laatste nog bestond uit de afzonderlijke katerns voor de diverse regio's.

Toen men begon met het kopiëren van de primaire registratie, was het mogelijk wél de bedoeling om te komen tot één kopieregister, aangezien in vrijwel de gehele codex een zelfde liniëringspatroon is gebruikt, hetgeen in ieder geval wijst op planning vooraf om tot een uniform geheel te komen. Maar in eerste instantie zal ook de kopiëring op groot formaat zijn gebeurd in losse katerns, één voor iedere regio; in de afdelingen Zeeland, Noordholland en Zuidholland, die na verloop van tijd elk meer katerns besloegen, is de correcte volgorde daarvan aangegeven door in de ondermarge van het eerste of laatste blad afdeling plus katernnummer te noteren (Zelant I, Zelant II, etc.).

In bovenstaande inhoudstabel is de benoeming van de schrijfhanden gebeurd naar de door Van Riemsdijk gehanteerde indeling. Op basis van de door elke hand ingeschreven oorkonden en de opeenvolging van de handen in de afzonderlijke delen is ongeveer te bepalen wanneer diverse scribenten werkzaam waren in het register. Problematisch is de periode van activiteit van de handen 4E, 4F en 3T, maar het lijkt het meest waarschijnlijk dat zij allen in het najaar van 1345 aan het register werkten.