Repertorium van Nederlandse zendings- en missie-archieven 1800-1960

Geselecteerde documenten: culturele interactie

Het Repertorium valt als project binnen het onderzoeksprogramma ‘Nederlanders en de cultuur over de grenzen’. Het thema van dit programma is de culturele interactie tussen Nederlanders en niet-Europeanen. Derhalve zijn archiefstukken die dit aspect belichten opgenomen in het veld ‘bijzondere relevantie’. Daarbij is meestal uitgegaan van de beschrijvingen in de beschikbare toegangen. In enkele gevallen hebben de bewerkers onderzoek gedaan in de archieven zelf. Als dat zo is, is dat aangegeven, met bijvoeging van de naam van de onderzoeker.

Alfoeren was de benaming van veelal in het binnenland wonende volkeren die minder in aanraking waren gekomen met Europanen of islamitische kooplieden. De oude natuurgodsdiensten bleven bij hen nog lang, vaak in het geheim, voortleven, ook onder christenen. uit: Mededeelingen van wege het Nederlandsch Zendelinggenootschap, 1883

Talen

Een deel van het bronnenmateriaal is in andere talen dan het Nederlands geschreven. In de Vaticaaanse archieven komt men overwegend Latijnse en Italiaanse teksten tegen, in archieven van sommige congregaties veel Franse, Engelse of Duitse teksten. Vaak hangt dit samen met het land van oorsprong van de congregatie. De zendingsarchieven zijn doorgaans in het Nederlands. Voor in Indonesië gevormde archieven geldt dat na 1950 het Indonesisch steeds meer op de voorgrond treedt. Zendelingen en missionarissen hebben veel onderzoek gedaan naar taal, land en volk. De resultaten van dit etnografische onderzoek zijn vaak geschreven in lokale talen. De archieven van de drie in Duitsland en Zwitserland gevestigde zendingsorganisaties, de Rheinische Missionsgesellschaft, de Basler Missionsgesellschaft en de Neukirchener Mission, bestaan bijna helemaal uit Duitse stukken, die van de London Missionary Society zijn in het Engels.

Grens tussen archief en bibliotheek

Met name bij orde- en congregatiearchieven bestaat datgene wat men ‘archief’ noemt, vaak uit een vermenging van archiefstukken, documentatie en bibliotheek.¹ Men vindt er dus veel gedrukte publicaties. Een deel van de publicaties is zo zeldzaam dat de titels niet in de Nederlandse Centrale Catalogus (NCC) konden worden aangetroffen, en het zich in het ‘archief’ bevindende exemplaar dus waarschijnlijk uniek is.

Audio-visueel materiaal

De meeste archieven bevatten ook collecties foto’s en ander beeldmateriaal. Aangezien gebruikers steeds meer visueel ingesteld zijn, wordt soms zoals bij de Basler Missionsgesellschaft prioriteit gegeven aan digitalisering van dit materiaal. De website van de rechtsopvolger van deze in Zwitserland gevestigde zendingsorganisatie bevat veel opnamen uit Borneo, een gebied dat de Basler rond 1920-1925 overnam van de Rheinische Missionsgesellschaft. Het audio-visuele materiaal van de voormalige Raad voor de Zending, dat wordt beheerd door de Dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk in Nederland, wordt thans beter ontsloten. Dit project zal in 2012 worden voltooid waarna digitalisering volgt.

Portret van Djamal met Kaswijah, koster, nachtwaker bij ernstig zieken en manusje van alles in Cheribon, een van de stations van de Nederlandsche Zendingsvereeniging. (uit: Ds. H.J. Rooseboom, Na vijftig jaren. Gedenkboek (bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Nederlandsche Zendingsvereeniging)

Voornaamste vindplaatsen van de archieven

Zoals reeds gezegd zijn bijna alle in de gids opgenomen archieven particulier. Dat betekent dat zij in het verleden op zeer verschillende wijzen zijn gevormd, geschoond, beheerd en ontsloten. De overheid was en is daarvoor niet verantwoordelijk en heeft er geen zeggenschap over. Het kwam en komt wel voor dat overheidsarchiefdiensten deze archieven opnemen in hun bestand. Zo is het Utrechts Archief rijk aan archieven van protestantse kerken en van hun zendingsorganisaties. Eén ervan, het archief van de Raad voor de Zending, is onlangs opnieuw geïnventariseerd en weer opengesteld. In Utrecht bevinden zich ook de goed bewaarde archieven van de zending van de Gereformeerde Kerken in Nederland. De archieven van de zending van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) worden beheerd door het Archief en Documentatie Centrum in Kampen (ADC). De zendingsarchieven van de kleinere protestantse kerken zoals dat van Gereformeerde gemeenten zijn meer verspreid of nog in eigen beheer.

Belangrijke beheerders van missiearchieven zijn het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen (KDC) en het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in St. Agatha (gemeente Cuijk; ENK). Het KDC beheert vooral archieven van ondersteunende organisaties en van individuele personen, het ENK beheert de archieven van een groot aantal orden en congregaties. Het KDC is verbonden met de Radboud Universiteit, het ENK is een particuliere niet door de staat gesubsidieerde stichting. Een honderdtal instituten waaronder veel orden en congregaties hebben reeds of zullen in de komende jaren hun archieven in het ENK onderbrengen. Dat betekent dat de vindplaats van archieven van orden en congregaties de komende jaren nog vaak zal veranderen. Volgen van de website van het ENK wordt dan ook aangeraden.

Het archief van de grote en voor de missie belangrijke orde van de Minderbroeders-Franciscanen is gedeponeerd in het Utrechts Archief. De orde van de Jezuïeten houdt zijn rijke en zeer goed ontsloten archief vooralsnog in eigen beheer.

Collecties met etnografisch of linguïstisch materiaal zijn soms afgesplitst en overgedragen aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land en Volkenkunde (KITLV) in Leiden.

Atlassen

Vanaf het midden van de negentiende eeuw hebben zijn er zowel voor de zending als de missie atlassen vervaardigd waarop stond aangegeven waar gewerkt werd.

Met name de Duitsers maakten veel werk van dit type atlas. In 1867-1871 verscheen voor het eerst de door predikant Peter Reinhold Grundemann (1836-1924) samengestelde Allgemeiner Missions-Atlas in drie delen met 61 kaarten. Deze werd verscheidene malen herdrukt en in 1896 volgde een kleine uit tien kaarten bestaande atlas.

De meest bekende missieatlas werd uitgegeven door de Congregatie De Propaganda Fide. De kaarten waren afkomstig van de firma Da Agostini in Novara. In 1932 verscheen een Duitse vertaling van deze atlas die behalve uit kaarten ook een statistische bijlage en een uitvoerig tekstgedeelte bevat. Deze atlas werd als een bijlage bij het jaarboek van de Duitse priestermissiebond uitgegeven

In Nederland pakte men het wat kleiner aan. In 1928 verscheen een door de Jezuïet Kleyntjes vervaardigde atlas met 16 kaarten van de Nederlandse missies in de Nederlandse koloniën. Kaarten uit deze atlas zijn in het Repertorium opgenomen. Graaf Van Randwijck voegde een kaart in tweekleurendruk toe van alle zendingsgebieden in Nederlands Indië, die met toestemming van uitgeverij Het Boekencentrum in Zoetermeer ook in het Repertorium is opgenomen.

Bronnenpublicaties

Tusse 1985 en 2006 verscheen een serie gedrukte bronnenpublicaties samengesteld door Mariet van Selm, Thom van den End, Chris de Jong en Homme Reenders. Deze boeken zijn door het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (een voorloper van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis) gedigitaliseerd. Via deze link kunt u hierin zoeken.

Het gaat om de volgende door Uitgeverij Het Boekencentrum in Zoetermeer uitgegeven werken:

1. End, Th, van den ed., De Gereformeerde Zendingsbond 1901-1961 Nederland – Tanah Toraja. Een bronnenpublicatie (Alphen aan den Rijn, 1985). xvii p. + 782 p. + 15 p. met zwart-wit foto’s met onderschriften
2. End, Th. van den ed. , Gereformeerde zending op Sumba 1859-1972. Een bronnenpublicatie (Alphen aan den Rijn, 1987). xiv p. + 726 p. + 15 p. met zwart-wit foto’s met onderschriften
3. End, Th. van den ed., De Nederlandse Zendingsvereniging in West-Java. Een bronnenpublicatie (Alphen aan den Rijn, 1991). xiv p. + 736 p. + 13 p. met zwart-wit foto’s en onderschriften.
4. Jong, Chr. G.F. de, ed., Geschiedenis van de Nederlandse zending op Zuid-Sulawesi 1852-1966. Een bronnenpublicatie (Alphen aan den Rijn, 1995). xi p. +524 + 8 p. met zwart-wit foto’s en onderschriften
5. Reenders, H. ed., De Gereformeerde Zending in Midden-Java 1859-1931. Een bronnenpubicatie. (Alphen aan den Rijn, 2001). xx p. + 975 p. met zwart-wit foto’s.
6. Jong, Chr. G.F. de, ed., De Gereformeerde Zending in Midden-Java 1931-1975. Een bronnenpublicatie. (Alphen aan den Rijn, 2001). xxiii p. + 890 p. met illustraties.
7. Selm, M. van, ed., De protestantse kerk op de Banda-Eilanden 1795-1923 (Zoetermeer, 2004). xx p. + 585 p. + 2 pp. met 2 kaarten.
8. Jong, Chr.G.F. de, ed., De protestantse kerk in de Midden-Molukken 1803-1900. Een bronnenpublicatie I, 1803-1854 (Zoetermeer, 2004). xxvi p. + 697 p.
9. Jong, Chr.G.F. de, ed., De protestantse kerk in de Midden-Molukken 1803-1900. Een bronnenpublicatie II, 1854-1900 (KITLV Leiden, 2006) 717 p. + 5 p. met kaarten

De op één na oudste Nederlandse zendingscorporatie was het in 1797 in Rotterdam opgerichte Nederlandsch Zendelinggenootschap. Het NZG had hier ook het zendelinghuis waar de director zetelde en de zendelingen werden opgeleid. uit: Mededeelingen van wege het Nederlandsch Zendelinggenootschap, 1883.

Museale collecties

Het Nederlandsch Zendelinggenootschap (NZG) legde in de negentiende eeuw een verzameling van voorwerpen aan die door de zendelingen naar het moederland werden opgestuurd. In het tijdschrift van het NZG werden geregeld lijsten van deze objecten afgedrukt zoals in de jaargangen 6 (1862) p. 87-92, 22 (1878) p. 247-287 en 27 (1883) p. 220-282. Deze verzameling is in bruikleen gegeven aan het Wereldmuseum in Rotterdam (voorheen Volkenkundig Museum) en bevindt zich daar nog steeds. De Protestantse Kerk in Nederland bezit eveneens een collectie van etnografica die thans wordt geordend en beschreven.