© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Els Kloek, Musters, Johanna Paulina, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Musters [23/09/2016]
MUSTERS, Johanna Paulina, vooral bekend als Princesse Pauline (geb. Ossendrecht 26-2-1878 – gest. New York, Verenigde Staten 15-2-1895), bezienswaardigheid: dwerg. Dochter van Michiel Musters (1843-1889), timmerman, en Anna Maria Couwenbergh (ca. 1842-1926).
Johanna
Paulina Musters werd geboren als zevende van de negen kinderen Musters – zes
meisjes en drie jongens. Bij haar geboorte was ze slechts dertig centimeter
lang, en ze bleef uitzonderlijk klein: aan het einde van haar leven was ze circa
zestig centimeter. Omdat haar lichaamsdelen in gelijke mate in groei achterbleven
– een verschijnsel dat geproportioneerde dwerggroei wordt genoemd – zag ze
eruit als een levende pop. Vanaf haar tweede levensjaar werd ze tegen betaling
tentoongesteld op markten en kermissen. Haar zus Cornelia (Kee) zat achter de
kassa. Na de dood van haar vader in 1889 kwam deze handel in handen van de Belgische
kermisreiziger Sjef Verschueren, met wie zus Kee inmiddels was getrouwd. Impresario/zwager
Verschueren was waarschijnlijk degene die Johanna’s artiestennaam ‘Princesse
Pauline’ bedacht, al wil het verhaal dat ze die bijnaam had sinds ze in 1892 bij
koningin Emma op audiëntie was geweest en toen bij haar op schoot had gezeten.
Onder leiding van Verschueren ging Pauline – inmiddels zo’n elf jaar oud – op tournee door Nederland, België, Duitsland en Frankrijk. Behalve markten en kermissen deden ze ook theaters aan. Ze was als prinsesje verkleed en had een piepklein eigen koetsje. Tijdens de voorstelling deed ze wat kunstjes. Ze sprak enkele zinnen in verschillende talen, zong een liedje, deed wat acrobatiek en maakte een dansje, liefst met heren die uit het publiek werden geplukt. Zo werd zichtbaar dat ze meer was dan een pop. Het impresariaat loog steevast over haar leeftijd en lengte. Ze werd kleiner én ouder voorgesteld dan ze was om haar verhaal nog sterker te maken. Met de dwerg Pauline had haar familie een goede inkomstenbron. Van de opbrengst van haar optredens lieten ze bijvoorbeeld een villa bouwen in de Dorpsstraat van Ossendrecht. De voorgevel kreeg het opschrift ‘Maison Princesse Pauline’, uitgevoerd in gouden letters – het huis is in 1935 afgebroken.
In december 1894 vertrok Princesse Pauline naar New York. Verschueren had een contract afgesloten met het Proctor-theater op Broadway, dat de publiciteit groots aanpakte. Twee weken lang stroomde het publiek toe en haar succes was overweldigend. Toch werd het bezoek aan New York haar noodlottig. Na een kort ziekbed stierf ze er op 15 februari 1895, vlak voor haar zeventiende verjaardag. Volgens de officiële diagnose stierf ze aan long- en hersenvliesontsteking, maar vermoedelijk was ook het (volwassen) glas port dat Verschueren haar jarenlang dagelijks had gegeven om het zware artiestenbestaan vol te houden, debet aan haar vroege dood.
De familie sloeg een Amerikaans bod van zestigduizend gulden op het lichaam van Princesse Pauline af en liet het na balseming naar Ossendrecht vervoeren. Het lijkje zat in drie in elkaar passende kisten van brons, glas en eikenhout. Op de veranda van Maison Princesse Pauline werd ze als een sprookjesprinses opgebaard: gekleed in een blauw jurkje van zijde met op haar hoofdje een gouden kroontje, versierd met diamanten en granaten. Zovelen kwamen haar de laatste eer bewijzen dat het wel een processie leek, aldus een plaatselijke krant. Op 8 maart 1895 werd Johanna Paulina Musters in een grafkelder op het kerkhof van Ossendrecht bijgezet.
Reputatie
Na haar dood werd Pauline een mythische figuur. Kleding die aan haar had toebehoord, foto’s en andere herinneringen aan haar werden en worden door de inwoners van Ossendrecht gekoesterd. Vooral na de Tweede Wereldoorlog, toen de villa was gesloopt en haar graf geruimd, kreeg men oog voor deze bijzondere inwoonster van Ossendrecht. Er kwam een vitrine in het gemeentehuis met onder meer een wasafdruk van haar handje op acht- en op zestienjarige leeftijd, schoentjes, handschoentjes en de plaquette die haar grafkist had getooid – tegenwoordig te zien in Museum Den Aanwas. Nationaal en internationaal kreeg zij opnieuw roem door haar vermelding in het Guinness Book of records (1996). Hierin staat zij vermeld als het kleinste vrouwtje aller tijden: bij haar geboorte was ze 30, op haar negende 55 centimeter. Ze woog toen 1,5 kilo. Op haar zeventiende schommelde haar gewicht tussen de 3,4 en 4 kilo. Waarschijnlijk was ze te zwaar in verhouding tot haar lengte. Bij de lijkschouwing bleek ze 61,2 centimeter lang te zijn geweest.
In 1996 verscheen in Brabantse biografieën (deel 4) een lemma over ‘het kleinste vrouwtje ter wereld’ van de hand van historica Sylvia Dumont en in 2012 publiceerde de schrijver-journalist Mark Traa een historische roman over haar: Prinses Paulina. Het tragische verhaal van het kleinste vrouwtje van Nederland. Als fenomeen is Johanna Paulina Musters nu zo goed als vergeten, maar in de wereld van ‘short people’ is ze nog altijd wereldberoemd. In 2014 schreef zanger Jan Rot een liedje over haar.
Naslagwerken
Brabantse biografieën.
Literatuur
- P.C. Krüter, Levensschets van prinses Paulientje (Roosendaal 1967) [typoscript, aanwezig bij de gemeente Ossendrecht].
- A.E.A. van Gils, Ossendrecht in vertellingen (Zaltbommel 1974).
- D.J.B. Hugens en A.P.C. Hugens-Verbrugge, ‘“Prinses Paulina” uit Ossendrecht’, Tijding. Tijdschrift van de heemkundekring Het Zuiderkwartier (1979) nr. 2, 42-49.
- B.C. Sliggers en A.A. Wertheim red., De tentoongestelde mens. Reuzen, dwergen en andere wonderen der natuur. Tentoonstellingscatalogus Teylersmuseum Haarlem (Zutphen 1993) 84-87.
- Mark Traa, Prinses Paulina. Het tragische verhaal van het kleinste vrouwtje van Nederland (Amsterdam 2012) [historische roman].
Illustratie
Prinses Paulina met haar manager Verschueren. Uit: Mark Traa, Prinses Paulina.
Auteur: Els Kloek
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 837
laatst gewijzigd: 23/09/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.