© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marloes Huiskamp, Berg, Else, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/BergElse [11/10/2016]
BERG, Else (geb. Ratibor, Polen 19-2-1877 – gest. Auschwitz, Polen 19-11-1942), schilderes, tekenares, grafisch kunstenares. Dochter van Jacob Berg (1839-1911), tabaksfabrikant, en Hedwig Creutzberger (1849-1926). Else Berg trouwde op 21-4-1920 in Amsterdam met Samuel Schwarz (1876-1942), kunstschilder. Dit huwelijk bleef kinderloos.
Else Berg werd in 1877 geboren in Ratibor,
Opper-Silezië, dat toen bij Pruisen hoorde. Zij was het vierde kind in een liberaal Joods gezin met vier meisjes en drie jongens. Haar vader had een tabaksfabriek en
kon zijn gezin een comfortabel leven bieden. Waarschijnlijk vertrok Else eind negentiende
eeuw naar Berlijn om daar een kunstopleiding te volgen. Volgens een catalogus uit
1924 was zij ‘Leerlinge van Prof. [Arthur] Kampf, te Berlijn’, maar haar naam is
tot nu toe niet teruggevonden in de archieven van de kunstacademie waar Kampf doceerde
(Catalogus Stedelijk Museum 1924, 1). Vanuit Berlijn ging Berg rond 1908-1909 met
haar Nederlandse neef Samuel – Mommie – Schwarz,
eveneens kunstenaar, naar Parijs om nader kennis te maken met de moderne schilderkunst.
Omstreeks 1910 vestigden zij zich in Amsterdam. Zij hadden er ieder een zelfstandig,
maar wel nauw verweven leven. Meestal woonden ze niet samen, ook niet nadat ze
in 1920 getrouwd waren. Dankzij haar huwelijk kon Berg in 1924 tot Nederlandse
worden genaturaliseerd.
Kunstenaarsbestaan
In Amsterdam vond Berg aansluiting bij het vooruitstrevende artistieke milieu. In 1913 exposeerde ze bij de kunstenaarsverenigingen Sint Lucas, De Onafhankelijken en de Moderne Kunstkring. Enkele jaren later werd zij lid van de Hollandsche Kunstenaarskring, een relatief kleine vereniging waarvoor ze bestuursfuncties bekleedde en waar ze vaak exposeerde.
Onder haar vrienden telde zij schilders Leo Gestel en Jan Sluijters, architect Piet Kramer en beeldhouwer Hildo Krop, maar ook toneelspelers en dansers. Een ontmoetingsplaats voor deze bohemiens waren de atelierwoningen op de ‘Jan Steenzolder’ (Jan Steenstraat 80-82), waar ook Berg enkele jaren woonde.
Vanaf 1914 bracht Else Berg veel tijd door in het Noord-Hollandse kunstenaarsdorp Bergen en het naburige Schoorl. Toen zij in 1918 – voor het eerst formeel – in Amsterdam werd ingeschreven, werd Bergen zelfs als haar vorige woonplaats vermeld. In deze omgeving woonden en werkten verschillende van haar vrienden, onder wie Leo Gestel, Charley Toorop en Tine Baanders.
Berg reisde regelmatig om haar familie te bezoeken en om te werken. Zo waren Schwarz en zij in 1912 samen in Italië, en verbleven zij in 1914 een periode op Mallorca met Leo Gestel en zijn vriendin. Met onder anderen Tine Baanders was Berg in 1922 in Italië. In de jaren twintig en dertig volgden onder meer reizen naar Frankrijk, de mijnstreek bij Luik, de Balkan en Limburg. In haar eigen woorden kwam zij op reis ‘tot andere ideeën en uitdrukkingsvormen, tot variaties van werkwijze’ (Leviticus 1932, 203). Berg bekostigde haar reizen met geld uit de verkoop van haar werk en uit de financiële steun die zij soms kreeg van haar welvarende familie. Bovendien ontving zij sinds de dood van haar vader in 1911 een toelage.
Else Berg nam deel aan groepsexposities bij kunstenaarsverenigingen, in galeries en in musea, ook in het buitenland, en had daarnaast verschillende solotentoonstellingen. De eerste was in 1918 bij kunsthandel Walrecht in Den Haag en de laatste in 1940 bij kunsthandel Santée Landweer in Amsterdam. Soms hield zij tentoonstellingen aan huis.
Zij hield zich bezig met allerlei genres. Zo zijn er onder meer portretten, figuurvoorstellingen, stillevens, landschappen en dorpsgezichten van haar hand bewaard. Ook in haar stijlkeuze liet zij zich niet beperken. Zij liet zich voortdurend inspireren door moderne, avant-gardistische stromingen, collega-kunstenaars en nieuwe omgevingen, maar zocht daarin steeds haar eigen weg. Een duidelijke ontwikkeling is daarom moeilijk te schetsen. Terwijl haar vroege tekeningen en etsen een traditionele academische opleiding verraden, laten haar schilderijen uit deze periode een impressionistisch aandoende stijl zien. In de jaren na 1910 komen voorbeelden langs van luminisme en kubisme, het donkere expressionisme van de Bergense School, esoterie, realisme, een soort naïef surrealisme en werk waarin de volkskunst van de Balkan doorklinkt.
Laatste jaren
Toen in de jaren dertig Joodse vluchtelingen naar Nederland kwamen, waren Berg en Schwarz betrokken bij hulpacties. Familieleden vestigden zich in het buitenland en drongen er bij hen op aan hetzelfde te doen, maar zij bleven in Amsterdam, waar Berg in 1937 of 1938 op Sarphatipark 42 een etage betrok. Schwarz had al langer een eigen verdieping op hetzelfde adres. In 1937 maakten Berg en Schwarz hun laatste reis: naar Italië.
Op 13 november 1940 zette Berg een advertentie waarin ze schilder- en tekenles aanbood (Nieuws van den Dag, 13-11-1940). Waarschijnlijk waren Schwarz en zij toen al begonnen een groot deel van hun werk bij vrienden onder te brengen. In maart 1941 was er op een expositie van de Hollandsche Kunstenaarskring nog werk van Berg te zien. Zelf hadden Schwarz en zij toen al onderdak gevonden in Baambrugge, eerst bij Tine Baanders en later in Huis Geynwijk. Een aan Berg geadresseerde kaart suggereert dat zij in februari 1941 in Geynwijk was en uit een doktersrekening blijkt dat zij daar een jaar later nog steeds zat.
Uiteindelijk – wanneer precies is niet bekend – keerden Berg en Schwarz toch terug naar hun huis aan het Sarphatipark. Daar werden ze op 12 november 1942 opgepakt. Via de Hollandsche Schouwburg en Westerbork werden ze naar Auschwitz gedeporteerd waar ze op 19 november zijn vermoord. In Bergs huis aan het Sarphatipark werd na haar deportatie een trommel gevonden vol herinneringen aan haar leven, in de vorm van brieven, foto’s en andere paperassen.
Reputatie
Else Berg moet een sterke persoonlijkheid zijn geweest, onconventioneel, kalm en onafhankelijk, met zorg gekleed en gesteld op enige luxe. Al tijdens haar leven gold ze als een vertegenwoordigster van de avant-garde van de Nederlandse kunst. Tegenwoordig wordt zij gerekend tot de klassiek-modernen. In 1989 kreeg zij een overzichtstentoonstelling in het Frans Halsmuseum te Haarlem, en in 2012, samen met Mommie Schwarz, een dubbeltentoonstelling in het Joods Historisch Museum in Amsterdam.
Naslagwerken
Elck zijn waerom; Groot; Jacobs (2000); Joden in Nederland; Petteys; Saur; Scheen; Thieme; Waller.
Archivalia
- Stadsarchief Amsterdam: Burgerlijke Stand, huwelijk Else Berg en Samuel Schwarz; archiefkaart en overgenomen delen Berg; gezinskaart Schwarz.
- NIOD, Amsterdam: Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR)-archief (betr. het leeghalen van de woning Sarphatipark).
- Nationaal Archief, Den Haag: Raad voor het Rechtsherstel 1945-1967 (Liro-kaart Berg; nalatenschap van Berg en Schwarz).
Meer archivalische bronnen in: Horn, Else Berg (2012).
Werk
Werk van Else Berg is o.a. te vinden in: Alkmaar, Stedelijk Museum; Amsterdam, Joods Historisch Museum; Amsterdam, Stedelijk Museum; Haarlem, Frans Hals Museum; Laren, Singer Museum; Utrecht, Centraal Museum; Parijs, Musée National d’Art Moderne.
Literatuur
- Catalogus van schilderijen, teekeningen en beeldhouwwerken in het Stedelijk Museum (…) (Amsterdam 1924) 1.
- A.B. Weerts, ‘Twee schilders. S.L. Schwarz en Else Berg’, De Hollandsche Revue 35 (1930) 129-133.
- Willy Leviticus, ‘Nieuwe werken van Else Berg’, Op de Hoogte, juli 1932, 203-207.
- Matty Vigelius, ‘Kunst van vrouwen’, Op de Hoogte, oktober 1933, 318-321, i.h.b. 321.
- Adriaan Venema, De Bergense School (Baarn 1976) 166-174 en passim.
- Mabel Hoogendonk, Klaas Beeldman en Arnold Ligthart, Else Berg (1877-1942). Schilderijen, aquarellen en tekeningen, tentoonstellingscatalogus Frans Halsmuseum Haarlem (Amsterdam 1989) [met vermelding van literatuur en tentoonstellingen].
- Betty van Garrel, De trommel van Else Berg (Amsterdam 2012).
- Linda Horn, Else Berg en Mommie Schwarz. Kunstenaarspaar in Amsterdam 1910-1942 (Wezep 2012) [met vermelding van primaire bronnen, tentoonstellingen, literatuur en overzicht van het werk].
- Lies Netel, Bergense School. Collectie moderne kunst Stedelijk Museum Alkmaar (Alkmaar 2014).
- ‘Else Berg’, Joods Historisch Museum [URL: http://www.jhm.nl/cultuur-en-geschiedenis/personen/b/berg,+else, geraadpleegd 26/03/2015].
Illustratie
Zelfportret met blauwe jurk, ca. 1917 (Joods Historisch Museum, Amsterdam - aangekocht met steun van het Moos Cohenfonds).
Auteur: Marloes Huiskamp
laatst gewijzigd: 11/10/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.