Registers van de Hollandse grafelijkheid 1299-1345

Willem de Vriese heer van Oostende, Gerolf van Kats, Jan van de Maalstede en Gillis van Oostkerke, ridders, – als gevolmachtigden van allen die tienden in Zeeland in pacht van de graaf hebben die deze had verworven van de sint Pieterskerk te Utrecht, en op gezag van graaf Willem III – stellen de regels vast waarmee deze tienden zullen vererven, hoe pastoors in de kerken binnen de betreffende tiendgebieden zullen worden benoemd, en op welke condities deze tienden verkocht mogen worden; de oorkonde wordt medebezegeld door de graaf, abt Hendrik van Middelburg, heer Gerard heer van Voorne, burggraaf van Zeeland, heer Wolfert van Borsele heer van Zandenburg, heer Jan van Kruiningen, heer Jan van Schengen en heer Hendrik van Everingen, ridders.

Deze oorkonde ontbreekt in AGH 304, het klein register Zeeland. In het groot register AGH 303 is de tekst op een later tijdstip ingeschreven op leeg gebleven bladzijden; het schrifttype wijst op het derde kwart van de veertiende eeuw. Meerdere passages in de tekst zijn gemarkeerd door onderstreping of een streep in de kantlijn.

Men zou verwachten dat in deze oorkonde de paasstijl is toegepast (zie de Inleiding), die zou leiden tot een datering op 1316 maart 9, maar dat blijkt niet het geval. In veel oorkonden waarin Sint-Pieterstienden worden verpacht, wordt verwezen naar dit reglement, dat aan die verpachtingen dus vooraf gaat. De eerst bekende van die verpachtingen dateert van 19 augustus 1315 (P.A. Hendrikx e.a., Cartularium van de heren van Veere uit het geslacht van Borsele 1282-1481, 1555 (Hilversum 2007), nr. 124; zie aldaar ook nr. 16, de oorkonde van 1315 maart 11 zelf).

Het onderhavige afschrift lijkt niet helemaal vlekkeloos te zijn. De belangrijkste variante lezingen in de editie van Van Mieris (welke trouwens ook niet zonder fouten is) worden in de noten gegeven.

Wi Willem die Vriese here van Oestende, Gheerlof van Cats, Jan vander Maelsteden ende Gilijs vander Oestkerken, ridders, allen den goeden luden die dese lettere zullen zien of horen lesen, saluut met goeden jonsten. Want onse lieve here die grave here Willem^a van Henegouwen^b, van Hollant, van Zeelant ende ^c van Vrieslant allen den tienden die roerende waren vander kerken tote sinte Pieters van Utrecht met allen haren gherechten ende dat hem daer toe behoren mochte binnen Zeelant alse omme ander goet ende wandelinghe^d ghewonnen heeft ewelike te bliven hem of sinen erfnamen ende sinen nacomelinghen graven in Hollant^e, ende daer hi in volcomelijc ende vredelike besitte of is, waer bi wi ende anders die ghene die hier of tiende ende recht houdende waren alte zwaerlike beladen waren, want so wanneer yement daer of starf, dat die kindere niet en wisten hoe of in wat manieren die tiende behouden mochten omme datse an onsen here den grave voers. ghecommen was^f in siere ghenaden ende sinen wille daer mede doen mochte; ende want hi sijnre goeder lude scade ende sinen nacomelinghen hier in ontsach, ende hi dit goet ghewonnen hadde niet om sine lude tontgoedene maer om datse hem meerre trouwe sculdich zullen wesen ende te dienen ende niet jeghens hem te doene, soe hadde hi hier toe ontboden alle sine manne van Bewesterscelt ^g ende namelike alle die ghene die van hem tiende sculdich waren te houden, ende dede hem gracie ende ghaf hem oerlof vier manne daer toe te setten ende te nemen ende van haren weghen macht te hebben soe wat dat si oerdineren souden hoe men die tiende verzoeken soude ende alle recht die daer of roerende waren, ende hoe verre dat mense in pachte houden mochte of an onsen here den grave voers. te versterven, daer si hem wel up berieden ende daer toe oerdineerden ende setten ons vieren voernoemt; ende daer wi ons wel daer na berieden met den meesten ende den vroetsten vanden lande die van desen tienden houdende waren, ende wi wel beraden langhe tijt den enen dach ^h anderen bi ontrumen ende gracien van onsen here den grave voers. ende ⁱ wilcore alle dier gheenre die tiende hier of helden van hem, segghen indie name ons heren alsulke oerdinancie ende recht als men hier of ewelike houden sal, in der manieren als hier na ghescreven staet.

Int eerste so wanneer yement die van deser tienden houdende is stervet, so sullen sine wittachtighe kinderen verzoeken an onsen here den grave of an sinen rentemeester van Zeelant of an den ghenen diet die rentemeester beveelt, binnen Middelburch sonder alrehande arghelist bi hem selven te verzoeken of bi personen die des machtich sijn van haren weghen; ende waer des zake dat die rentemeester selve in Middelburch niet en ware noch niement van sinen weghen dien hijt bevolen hadde, soe souden si haer betoech doen voer den abt van Middelburch ende voer ^j ghelike doen oft voer den rentemeester selve ware of voer den ghenen dien hijt bevolen hadde. Ende dat verzoec zullen si doen binnen zesse maenden na des ghenen doet daer die tiende of verschijnt, indeser manieren: ist datter ware^k een wittachtich sone ende^l blijft, die salse al verzoeken also groet als si bider maten belopen mach binnen der voerscreven tijt, elc ghemet omme twintich scellinghe zwarter Tornoyse ghereets ghelts alsulker paye daer men mede die leste bede bi betaelde in Walcheren; ende blever meer wittachtigher sonen dan een, soe souden si alle die tiende evenghelike deelen met evengheliken verzoeke; ende blever ne ghene wittachtighe sonen, soe soudense die wittachtighe dochteren evenghelike verzoeken binnen der tijt voers., elc ghemet omme viertich scellinghe payments voerscreven; ende en blever noch sonen noch dochteren van wittachtigher gheboerten, soe souden si die wittachtighe ghebroederen toe commende vander ziden daer die tiende of roerde evenghelike verzoeken moghen binnen der tijt voers., elc ghemet om drie pont payments voerscreven; ende waer dat zake datter noch sonen noch dochteren noch broederen als voerscreven es en bleve, soe waer die tiende an onse here den grave vrilic verstorven sinen wille mede te doene. Ende up soe wien dese tiende verstorve of ane quame, waert dat hise niet en versochte binnen desen voers. termijn, soe souden die tiende onsen here den grave toebehoeren vrilic sinen wille mede te doene, sonder yements weder segghen. Ende waert dat enich tiende verstorve an enich wees dat ombejaert ware, ende die rechte gheboren voghet van dien kinde niet en versochte die tiende tot des kints behoef als hi sculdich ware te doene, soe soude onse here die grave of sine ghewaerde bode sijn hant an die tiende slaen tot der tijt des tkint bejaert ware, ende dan soudet sijn recht verzoeken moghen binnen dier tijt die daer toe ghescreven is ende in manieren als voerscreven is. Ende hier bi sal elkerlike die sijn versoec ghedaen heeft ende sinen pacht betaelt heeft^m alle jare den rentemeester van Zeelant of sinen ghewaerden bode of den abt van Middelburch, des die rentemeester of sijn ghewaerde bode in Middelburch niet en ware, tote sinte Pieters daghe inghaende oestⁿ of binnen viertien nachten daerna ombegrepen; soe wie des niet en dede, soe waer sijn tiende vrilic anden grave ghecomen. Ende so wie haer tienden niet versocht en hebben noch ghene ^o brieve daer of en hebben, dien salre noch brieve of nemen ende verzoeken an den grave of an den ghenen daert an beset is binnen der tijt voers., ende haren pacht betalen jaerlix onder sulke pene als die ghene diene versocht hebben ende hier voerscreven is.

Voert soe wanneer enighe kerke binnen den palen van desen tienden open wort, soe zullen die ambochts heren ghemeenlike in wes ambocht si open is enen persoen dies waerdich is den grave voers. met haren openen brieven presenteren, ende daer bi soe sal die grave den ghenen ontfanghen ende die kerke ghetien^p ende voert helpen anden domproest omme die cure ende trecht vander kerken te crighene alsoe verre als hijs waerdich is, behouden alzulker ghiften ende oerdinancie als die grave ghegheven heeft ende gheconfirmeert is tsinte Pieters kerke van Noertmonster in Middelburch, ende behouden den ghifsten of coep die die grave voer desen dach verghift of vercoft heeft van desen tienden binnen der wilen datse aen hem verstorven waren; die zullen vaste ende ghestade bliven.

Voert waert dat yement omme noet van armoeden sine tiende vercopen wilde den ghenen daer hi op verstorve^q nader manieren vander letteren voers., dat mach hi doen in die jeghenwoerde des graven of sijns rentemeesters van Zeelant^r, ende daer bi sal hi daer of den grave of den rentemeester tot des graven behoef betalen alsoe vele als hi sculdich waere te gheven van versoeke ofte ^s up hem bestorven ware. ^t

Ende ^u om dat wi willen dat alle dese voerscreven stucken die wi bi des graven ghehingenisse ende ghenaden ende bi wilcoren van^v allen den ghenen die tiende van hem houdende sijn gheoerdineert ende gheset hebben ewelike vaste ende stade blive, so hebben wi viere voerscreven dese letteren open beseghelt met onsen seghelen; ende omme die meerre kennesse ende sekerhede so hebben wi ghebeden onsen lieven here den grave dicke voers., enen religiosen man here Heinric^w abt van Middelburch, ende edelen luden ende moghenden heren Gheraerde here van Voerne, borchgrave van Zeelant, heren Wolferde van Borselen here van Zandenburch, heren Janne van Cruninghen, heren Janne ^x van Schenghen ende heren Heinric van Everinghen, ridders, dat si dit met ons beseghelen.

Ende wi Willem grave van Henegouwen^y, van Hollant^z, van Zeelant^a' ende ^b' van Vrieslant, omme dat wi dese stucken voers. bi onser ghehingenisse ende ghehiete hebben laten setten ende oerdineren ende wi willen datse altoes ghestade bliven, so hebben wi dese lettere met onsen seghel mede beseghelt. Ende wi Heinric^c' bider ghenaden Gods abt van Middelburch, here Gheraert here van Voerne, here Wolfaert ende anders ridders voerscreven, omme der bede der voers. lude willen ende meerre kennesse ende sekerhede hier of, hebben dese lettere mede open beseghelt met onsen seghelen uuthanghende.

Ghegheven ende ghedaen inden jaer ons Heren M CCC ende vijftien, des dinghedaghes voer sinte Gregorius dach.