Registers van de Hollandse grafelijkheid 1299-1345

Rechtskundig exposé over de mogelijkheid voor een landsheer tot intrekking van privileges die door een voorganger tot wederopzeggens waren verleend, aan de hand van een casus met betrekking tot een door opeenvolgende Vlaamse graven geschonken, bevestigde en vervolgens ingetrokken marktrecht van een Vlaamse stad.

De onderstaande tekst zal, gezien de omringende oorkonden, circa augustus 1326 in het primaire register A zijn ingeschreven, en is derhalve vóór die tijd opgesteld. Het betreft een rechtskundig advies over de kwestie of grafelijke voorrechten die tot wederopzegging waren verleend, en die daarna door latere graven waren bevestigd, uiteindelijk toch herroepen kunnen worden. Het stuk houdt hoogstwaarschijnlijk verband met de in 1325 spelende kwestie van het Dordtse stapelrecht, dat op 24 juni 1326 door graaf Willem III werd ingetrokken (zie nr. ZH 218); in deze periode zal het advies zijn opgesteld, mogelijk rond 17 oktober 1325, toen de grafelijke leenmannen een uitspraak deden in deze zaak (zie nr. ZH 193). De tekst dateert in ieder geval van vóór het onderhavige afschrift van circa augustus 1326 in het primaire register Zuidholland. De in de tekst genoemde opeenvolgende Vlaamse graven Robert, Lodewijk, Lodewijk en Lodewijk kunnen niet voor de datering van het stuk worden gebruikt, zoals Van Mieris doet, omdat zij fictief zijn, en slechts dienen om de juridische probleemstelling te verduidelijken; ook de stad die marktrechten kreeg is niet nader gespecificeerd. Zie over dit alles Van Riemsdijk, 'Registers Gerard Alewijnsz.', p. 45-57 (168-180).

Dezelfde tekst is voorts genoteerd op een los blad perkament dat is ingebonden in het register 'Pauca collecta'; zie nr. PC 7. Dit afschrift heeft met dat in A gemeen dat er een aantal spaties in staat, die de plaatsen aangeven waar een volgende stap in de argumentatie wordt gezet (terwijl in nr. PC 7 de eerste vier stappen bovendien zijn gemarkeerd d.m.v. een nieuwe regel voorafgegaan door een paragraafteken). Deze spaties, in onderstaande editie aangegeven door op een nieuwe regel te beginnen, zullen teruggaan op de indeling van de door de geleerde legist geschreven ontwerptekst. Hieruit volgt dat A en de versie in PC 7 waarschijnlijk beide teruggaan op dat ontwerp. Gezien de onderlinge verschillen zijn ze in ieder geval niet van elkaar afgeschreven; de versie in A geeft soms een betere lezing (zie voetnoot j').

De onderstaande tekst is gebaseerd op afschrift A. Varianten uit het gelijkwaardige afschrift PC 7 zijn geannoteerd onder het sigle A'.

^a Robertus^b comes Flandrie dedit litteras cuidam oppido suo, per quas volebat quod in eodem oppido esset commune forum emendi et vendendi, quod enim forum perduraret usque ad voluntatem ipsius concedentis.

^c Loduwicus^d comes, successor dicti^e comitis, privilegia et litteras concessas dicto oppido a suis predecessoribus ratificavit et confirmavit, videlicet eo modo quod litteras eis concessas pro se et suis successoribus eis et eorum successoribus volebat esse firmas^f perpetuo et illibatas.

^g Loduwicus^h comes, successor dicti Loduwici, in genere confirmavitⁱ omnes litteras et privilegia concessa a suis predecessoribus dicto oppido.

^j Ludowicus^k ultimus, qui modo est, revocat predictum forum quod predecessor eius dicto oppido concesserat usque ad eius revocationem. Predictum oppidum dicit quod revocare non potest propter verbum illud perpetuo quod ponitur in confirmatione Ludowici^l sui predecessoris.

Queritur quid iuris.

Et videtur quod revocari non possit, quia idem Loduwicus^m promisit dicto oppido perpetuo servare quod eis erat concessum, et a significatione verbi non est in dubio recedendum.

Contrarium credo verius sine dubio; nam ⁿ comes Flandrie^o princeps est et princeps reputatur in suo comitatu, et ideo predecessor eius^p maxime in talibus non potuit imponere legem suo successori. Item littere predicte non videntur ^q continere privilegium sed^r solum mandatum, quod revocari potest per pro voluntate^s mandantis. Quod enim pretor iussit^t, contrario iudicio tollere potest; solvitur enim iudicium vetante^u eo quod iudicare iussit. Item si predicte littere confirmatorie reputantur, adhuc revocari potest forum; nam effectus confirmationis est ratificare quod factum^v est a predecessore, sed predecessor contulit usque ad revocationem, et ideo successor, qui est eadem persona cum defuncto, ratum habere debet usque ad revocationem nec ulterius obligatur. Item per mortem eius qui contulit videtur esse forum^w revocatum. Nam, cum^x iura dicant, quod si papa fecerit alicui gratiam usque ad suum beneplacitum vel usque ad suam revocationem, quod gratia continguitur^y morte concedentis.

Eodem modo in proposito^z.

Item iura dicant^a': si locavi^b' tibi domum vel precario concessi usque ad meum beneplacitum vel usque ad revocationem ^c', et locatio et precarii rogatio extinguitur morte concedentis.

Item si confirmatio dici debeat, tunc reputari debet facta esse^d' in forma omni^e' sicut rite^f' facta est, que confirmatio nichil dat sed datum ut est datum ratificat.

Et licet in confirmatione non apponatur^g' prout rite et iuste, tamen intelligitur et ideo debet reputari simplex confirmatio et in forma communi.

Non autem potest dici quod confirmatio fuerit facta ex certa scientia, nam nulla cause cognitio^h' intercessit nec tenor concessionis primo^i' incertus fuit in ipsa confirmatione, et ideo non potest dici confirmatio facta ex certa scientia^j'.

Item posito quod privilegium esset^k' eciam sine^l' temporis prefinitione concessum, attamen revocari posset^m' ex causa; nam privilegium concessum, cum^n' tendit ad abusum^o' vel cum tendit processu temporis in grave dispendium plurimorum, quod cum tempore concessionis non tendebat, revocari potest et eciam ex pluribus causis in iure contentis. Sic autem est in proposito, prout lator presentium poterit enarrare. Item posito quod confirmatio facta fuerit cum illo verbo perpetuo, ut dictum est, attamen iura sunt expressa quod revocari potest; nam sicut video hic, quod aliquis successor vel idem promittit se eciam iure iurando^p' factum suum servaturum, intelligitur semper quod servare promittit iuxta substantiam facti seu contractus super quo iuratur. Ita video idem alibi in iure. Nam iura dicant^q': si dedi tibi rem in^r' emphitiosim, ^s' quod perpetuo te^t' non expellam, intelligitur si fidem mihi servaveris de censu debito solvendo; nam si cessaveris in solutione dicti census, incontinenti possum te^u' expellere non obstante verbo ^v' perpetuo quod in promissione fuit adiectum. Idem est si locavi tibi domum et promisi te non expellere. Idem est si ego vasallus domino meo promisi fidem perpetuo servaturum; intelligitur enim iuxta naturam contractus si mihi fidem servaverit.

Item si maritus uxori promittit fidem servaturum et eam numquam expulsurum^w' de domo; intelligitur enim si ipsa in lege matrimonii non commiserit, quia statim expelli posset, non obstante promissione predicta; et hoc facit natura contractus. Si ergo comes factum sui predecessoris confirmavit^x', intelligitur et intelligi debet confirmatio sic facta iuxta substantiam^y' et naturam prime concessionis. Cum igitur concessio facta exstiterit^z' usque ad revocationem, confirmatio operabitur, quod factum confirmatum ratum esse debet usque ad revocationem. Per hoc multa possent allegari iura civilia et canonica et allegabuntur, si necesse fuerit.

Item predecessores^a'' predicti comitis privilegia concesserunt aliis villis de Flandria^b'', antequiora predictis et quasi eisdem ^c'' derogantia, et ideo intelligi debet et debuit in concessione secundorum^d'' privilegiorum quod hoc esset concessum salvis^e'' prioribus promissis et iuramentis; nam promissiones^f'' huiusmodi generales intelligi debent civili modo sine preiudicio iuris alieni. Apparet enim: si vasallus iuret domino suo novo fidelitatem et ei servare perpetuo, intelligitur in huiusmodi iuramento auctoritas superioris accepta, et eciam intelligitur salvum iuramentum^g'' quod prestitit domino suo antiquiori. Sic et eodem modo in proposito.