© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marian Verstappen, Menalda, Elisabeth, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Menalda [16/11/2017]
MENALDA, Elisabeth (geb. Leeuwarden 12-4-1895– gest. Amsterdam 18-4-1997), kunstboekbindster en grafisch ontwerpster. Dochter van Cornelis Benjamin Menalda (1862-1950), griffier van de Provinciale Staten van Friesland, en Alida Adriana Holleman (1864-1945). Elisabeth Menalda bleef ongehuwd.
Elisabeth
Menalda werd geboren als derde kind in een patriciërsgezin met vier dochters.
Haar doopsgezinde vader was jurist en griffier bij de Provinciale Staten, haar Nederlands-hervormde
moeder was een Brabantse fabrikantsdochter. De ouders namen hun dochters
regelmatig mee naar culturele activiteiten in de stad. Terwijl haar zussen alle
drie een muziekopleiding volgden, ging Elisabeth na de hbs naar de Industrie-
en Huishoudschool voor meisjes in Leeuwarden. In 1913 haalde ze een lo-akte in
slöjd (een Zweedse vorm van handenarbeid). Ze ging lesgeven en werd daarnaast de
eerste vrouwelijke leerling op de Ambachtsschool te Leeuwarden, waar zij leerde
meubelmaken.
Opleiding
In 1916 begon Elisabeth Menalda een opleiding binnenhuisarchitectuur aan de Quellinusschool in Amsterdam. Na twee jaar ging ze naar de boekbindklas op de Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor Meisjes, waar ze les kreeg van Johan B. Smits en Tine Baanders. In haar vrije tijd bezocht Menalda onder meer toneelvoorstellingen en – op zoek naar spirituele verdieping – discussieavonden over filosofische en morele thema’s. Lange tijd was ze volgeling van de Christian Science-beweging.
In november 1922 vestigde Menalda zich aan de Pieter Lastmankade en had er al voor ze was afgestudeerd een eigen boekbindatelier. Haar eerste belangrijke opdracht kreeg ze van de stad Leeuwarden: een leren band voor een programmaboekje dat aan koningin Wilhelmina werd aangeboden ter gelegenheid van haar regeringsjubileum in 1923. Aan de Central School of Arts and Crafts in Londen volgde ze in 1924 onder andere een cursus bij boekbinder Douglas Cockerell. Dat jaar werd ze lid van de Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst (VANK). Op de Parijse Exposition internationale des arts décoratifs et industriels modernes (1925) kreeg ze een eervolle vermelding (categorie boekkunst). Na in 1926 nog praktijkervaring te hebben opgedaan bij boekbinderij Lysakowsky in Wenen ging ze in Amsterdam op pad om – in haar eigen woorden – ‘als een handelsreiziger met mijn koffertje’ opdrachten binnen te halen, ‘met weinig direct succes’ (gecit. Groot, 329).
Menalda liet zich inspireren door de Wiener Werkstätte en de Nieuwe Zakelijkheid: ze koos voor een sobere vormgeving en werkte aanvankelijk vooral met stempels, maar maakte al snel ook banden met opgelegd leer en ook wel emaille. Schutbladen en platbekleding bedrukte ze vaak zelf. In de vroege jaren gaf ze onder meer les op de school voor Maatschappelijk Werk te Amsterdam. Hoewel ze voor uitgeverij Meulenhoff enkele industrieel geproduceerde banden ontwierp, maakte Menalda vooral unica, zoals banden voor herinneringsalbums. Ook bond ze tijdschriften in, restaureerde ze boeken en maakte ze objecten van karton, zoals dozen, kokers, mappen en andere bureau-objecten die ze overtrok met stof of leer.
Kunstboekbinderij
Eind jaren twintig verhuisde Menalda haar atelier naar de Valeriusstraat, waar ze samenwerkte met een assistent en enkele leerlingen. In 1929 was ze de drijvende kracht achter de oprichting van De Trekvogels, een groep vrouwelijke VANK-leden die door gezamenlijke exposities grotere bekendheid hoopten te krijgen – de groep werd in 1932 weer opgeheven.
Menalda publiceerde ook over haar vak. Zo verscheen in 1934 in de serie Boeken voor Vrouwenhandwerk (redactie Elis Rogge) Zelf boekbinden.
Tussen 1938 en 1940 werkte Menalda als ‘hoofdassistent’ bij het Lichtbeelden Instituut (een culturele en kunsthistorische beeldbank). In die tijd ging ze wonen in haar atelier. De Oostenrijkse, half-Joodse emailleschilderes Marianna Leisching trok bij haar in en wat later ook Leischings zuster Elisabeth. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte Menalda bij boekbinderij en uitgeverij Proost & Brandt, waar ze ook de gelegenheid kreeg voor zichzelf te werken. Enige tijd zat ze in kamp Vught omdat ze op een lijst stond van mensen die illegale kranten verspreidden – onduidelijk is of ze dat ook daadwerkelijk heeft gedaan.
Hoewel de vraag naar luxe banden na de oorlog terugliep, kreeg Menalda nog verschillende interessante opdrachten. Zo maakte ze voor prinses Beatrix de banden van een aantal fotoalbums met een speciaal ontwikkelde nieuwe naaitechniek, waarbij het naaisel door de rug heengaat en daar als siersteken zichtbaar is. Ook bond ze voor prinses Beatrix enkele albums van Openbaar Kunstbezit in. In 1963 verhuisde Menalda met haar twee huisgenoten naar de Jacob Obrechtstraat. Ze was tot ongeveer 1975 actief als boekbindster en bleef tot op hoge leeftijd betrokken bij haar vak. In 1976 verhuisde ze naar een bejaardentehuis aan de Joh. Jongkindstraat.
Elisabeth Menalda overleed in 1997, 102 jaar oud, in Amsterdam.
Betekenis
Elisabeth Menalda was een van de belangrijkste boekbindsters van de twintigste eeuw. Haar werk kenmerkt zich door een constante hoge kwaliteit. Weinig andere binders maakten zoveel banden in leer met blind– en/of goudstempeling. Mede door haar lezingen en publicaties over de boekbindkunst en de stand van zaken in de boekbindwereld heeft Menalda grote invloed gehad op het boekbindvak. Zij was ongekend kritisch en had strikte opvattingen over de vormgeving van een boek: een band moet niet alleen mooi zijn, maar ook degelijk. Overdadige versieringen, zoals kunstribben op de rug van het boek, vond ze overbodig (Wilman 2006). In 2006 wijdde Tresoar in Leeuwarden een tentoonstelling aan het kunstboekbinden van Elisabeth Menalda.
Naslagwerken
Groot; Nederland’s Patriciaat.
Archivalia
- Stadsarchief, Amsterdam: gezinskaart E. Menalda.
- Museum Meermanno, Den Haag: o.a. brieven.
- Tresoar, Leeuwarden: BS, geboorteakte; bevolkingsregister; Knipselmap mei artikels oer en fan Elisabeth Menalda.
- Zie verder: Groot, 509.
Publicaties
- ‘Mijn Loopbaan als Handboekbindster’, Boek en Band 1 (1985) nr. 3, 1, 4-13.
- Zie verder: Groot, 564-565.
Werk
Door Elisabeth ontworpen banden bevinden zich o.a. in de Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno in Den Haag en Tresoar, Leeuwarden.
Literatuur
- Emmy J. B, ‘De vrouw en de handen-arbeid’, Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 7-11-1925.
- Alida A.H. Beekhuis en Jan Storm van Leeuwen, Elisabeth Menalda en het kunstboekbinden (Leeuwarden 2006) [uitgave bij de tentoonstelling in Tresoar].
- Sytse Wilman, ‘Banden van boeken kunnen soms een waar kunstwerkje zijn’, Trouw, 29-8-2006.
- Ida Schrijver, ‘In de ban van het boek. Elisabeth Menalda en het kunstboekbinden’, Boek Behoud Bericht 17 (2006) nr. 4, 191-193.
Illustraties
Elisabeth Menalda in haar atelier, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Tresoar, Leeuwarden).
Auteur: Marian Verstappen
laatst gewijzigd: 16/11/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.