© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Arno van der Valk, Zikken, Zwanij, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Zikken [29/05/2017]
ZIKKEN, Zwanij, vooral bekend als Aya Zikken (geb. Epe 21-9-1919 – gest. Norg 22-3-2013), reisschrijfster. Dochter van Johannes Zikken (1893-1965), onderwijzer, en Jantje Jansen (1894-1974). Zwanij Zikken trouwde op 17-2-1943 in Den Haag met Frans Postema (1914-1973), technisch tekenaar. Uit dit huwelijk, dat op 13-8-1964 werd ontbonden, werden 2 dochters geboren.
Zwanij (Zwaantje) Zikken werd geboren in het Gelderse Epe, als
oudste van twee dochters. Op haar zesde verhuisde het gezin naar Nederlands-Indië,
waar haar vader op verschillende posten (hoofd)onderwijzer in dienst van het
gouvernement was. Zo woonde ze op Sumatra en op Java (Bandoeng, Batavia en
Soerabaja). Tot haar verdriet raakte ze steeds haar vriendjes kwijt omdat ze nergens
lang bleven wonen, maar op het Bataviaans Lyceum sloot ze een hartvriendschap
met Margaretha Ferguson. Samen waren ze lid van Elcee, de literaire club van
de school waar ook Hella Haasse deel van uitmaakte. Zikken meende later dat
Indië een afstandelijk mens van haar had gemaakt – ze vond het moeilijk in een
blijvende relatie te geloven.
Voordat ze in 1939 met haar familie naar Zeist verhuisde en aan een verpleegsteropleiding begon, had Zikken eigenhandig haar naam in Aya veranderd. Zij bleef in Nederland toen haar ouders begin 1940 naar Indië terugkeerden. Daardoor ontsnapte ze aan de Japanse kampen, maar moest ze haar ouders vijf jaar missen. Haar studie wilde ze niet voortzetten. Ze had verschillende baantjes, onder andere bij de ANWB. Daar ontdekte ze de combinatie van reizen en schrijven. Rijwieltochten door Brabant, in 1941 uitgegeven door de ANWB, was haar eerste reisboek.
Bij haar tante Jany in Apeldoorn ontmoette Aya Zikken Jaap Postema, met wie ze in 1943 trouwde en naar Den Haag verhuisde. Ze kregen twee dochters: Jolita (1945) en Julica (1946). In februari 1950 verhuisde ze met haar gezin naar Amstelveen, waar ook haar vriendin schrijfster Marie-Sophie Nathusius woonde.
Debuut
Op haar 33ste schreef Zikken als een soort protest tegen het keurslijf van haar huisvrouwenbestaan tijdens een voorgewende griep haar literaire debuut: de novelle Het godsgeschenk onbegrepen. Reinold Kuipers, uitgever van De Arbeiderspers, ging direct tot publicatie over en vond dat dit boek tot een oeuvre moest uitgroeien. Maar haar doorbraak beleefde ze pas in 1958 met De Atlasvlinder, een roman over de twaalfjarige Gembyr die zich tussen jeugd en volwassenheid en tussen rationaliteit en magie beweegt. Hierna volgden vrijwel jaarlijks (autobiografische) romans en reisverslagen, waarvan sommige als feuilleton in kranten en tijdschriften verschenen.
Zikkens carrière als schrijfster zorgde voor een verwijdering tussen haar en haar echtgenoot. Het schrijversleven stond haaks op de gezinsagenda. Na drie maandenlange reizen door Israël en Afrika en een heftige verliefdheid was de verwijdering definitief. Voortaan leefde Aya Zikken alleen, afgezien van enkele korte episodes waarin ze haar leven deelde met een man. Bij vlagen werd ze gehinderd door depressies. Schrijven was haar leven en haar toevluchtsoord, maar ze verdiende er niet genoeg mee om van te kunnen leven. Daarom had ze allerlei baantjes en verhuisde ze van kamer naar kamer – Gerard Reve was onder meer haar huisbaas. Intussen was ze uitgegroeid tot een bekendheid doordat ze in 1961 Annie M.G. Schmidt verving in het tv-panel van het AVRO-woordspelprogramma Hou je aan je woord.
Reizen
Reizen deed Zikken veel, gepassioneerd en vaak alleen. Tussen 1970 en 1980 woonde ze acht jaar in Spanje. Ze reisde als een ontdekkingsreiziger, telkens weer vol verbazing en met veel aandacht voor de verhalen van mensen. Zelf legde zij die hang tot reizen uit als het zoeken naar geluksbeleving en een vorm van zelfontginning. In haar bestaan als reisschrijfster klonk de echo van haar jeugd: ze hield de buitenwereld liever op afstand, indachtig haar vader die haar als kind had voorgehouden zich niet te veel te hechten, want dan deed het afscheid minder pijn.
Na veertig jaar keerde ze terug naar Indonesië uit een verlangen naar haar kindertijd. Deze reizen gaven haar schrijverschap een sterke impuls en zorgden voor een reeks gewaardeerde reisromans, waaronder Terug naar de Atlasvlinder (1981), Eilanden van vroeger (1982), Landing op Kalabahi (1996) en Odjongs eiland (2004). Echt nostalgisch zijn deze romans en verhalen niet. Eerder gaan ze om de botsing tussen dromen en de harde praktijk van het leven.
Zikkens bestaan was onlosmakelijk met haar beroep als schrijfster verbonden. Ze leefde veelal in afzondering, op desolate plekken waar de komst van een bezoeker haar minder snel zou beroven van de concentratie die ze nodig had om te schrijven. De prijs die ze daar in sociaal opzicht voor betaalde was voor haar geen offer, maar een vanzelfsprekendheid.
Na een zwervend bestaan vond Zikken in juni 1994 een recreatiewoning aan het einde van een bospad in het Drentse Norg. Ze verhuisde nog drie keer binnen het dorp dat haar laatste woonplaats was. Haar laatste werk, Bizarre wereld, verscheen in 2007. In datzelfde jaar ging zij – 88 jaar oud en met rollator – met een reisbeurs van het Letterenfonds naar Jordanië. Het was de bedoeling haar belevenissen en indrukken in een nieuw boek te verwerken. Daar kwam het niet meer van. Aya Zikken overleed op 93-jarige leeftijd in Norg.
Waardering
Aya Zikken was een vooraanstaand reisschrijfster van meer dan dertig titels: ze streefde naar een synthese tussen reisverhaal en roman. Uit haar reisverslagen spreekt een grote vitaliteit en ondernemingszin. Op latere leeftijd kreeg ze enige nationale bekendheid, al nam ze nauwelijks deel aan de wereld van schrijvers en publicisten. Zo kreeg ze voor De Atlasvlinder in 1961 de boekenmarktprijs van de Bijenkorf. In 1975 ontving ze de Marianne Philipsprijs voor haar oeuvre – het was de laatste keer dat deze prijs werd uitgereikt. Zelf zat ze in 1977 in de jury van de P.C. Hooftprijs. In 1997 kreeg ze de Anna Bijnsprijs en in 2002 werd zij benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Naslagwerken
Van Bork/Verkruijsse.
Archivalia
Het archief van Aya Zikken berust bij haar familie.
Letterkundig Museum, Den Haag: brieven en een map niet nader gecatalogiseerde archivalia.
Publicaties
Primaire en secundaire bibliografie in Ruys, Alles is voor even, 761-777. Voor een overzicht van haar werk, zie DBNL.
Literatuur
Kees Ruys, Alles is voor even. Het bewogen schrijversleven van Aya Zikken (Haarlem 2013).
Illustratie
Aya Zikken in Ethiopië, door onbekende fotograaf, 1959 (familiearchief).
Auteur: Arno van der Valk
laatst gewijzigd: 29/05/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.