Juliana van Stolberg (1506-1580)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Juliana van Stolberg, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/stolberg [28/03/2019] 

JULIANA van STOLBERG en WERNIGERODE (geb. Stolberg, Harz 15-2-1506 – gest. Dillenburg, Hessen 18-6-1580), moeder van Willem prins van Oranje en Jan van Nassau, en daarmee stammoeder van het huis van Oranje. Dochter van Botho III (‘de Gelukzalige’) graaf van Stolberg en Wernigerode (1467-1538) en Anna van Eppstein-Königstein (1482-1538). Juliana van Stolberg trouwde (1) in juni 1523 in Hanau (Hessen) met Filips II graaf van Hanau-Münzenberg (1501-1529); (2) op 20-9-1531 op kasteel Königstein (Hessen) met Willem graaf van Nassau (1487-1559). Uit huwelijk (1) werden 5 kinderen, uit (2) 12 kinderen geboren. Van deze 17 kinderen bereikten 15 de volwassen leeftijd.

Juliana van Stolberg werd geboren als vijfde in een gezin met dertien kinderen. Haar vader heerste als graaf over de familiebezittingen in de Harz; via zijn vrouw kwamen ook gebieden in Hessen en de Zuidelijke Nederlanden in zijn bezit. Juliana groeide aanvankelijk op in de Harz, waar het gezin afwisselend op de kastelen Stolberg, Hohnstein en Wernigerode woonde. Zij kreeg een katholieke opvoeding, maar er zijn aanwijzingen dat haar vader positief stond tegenover de denkbeelden van de hervormers: in 1512 benoemde hij een kennis van Luther tot hofkapelaan en huisonderwijzer. Op haar dertiende werd Juliana met enkele broers en een zusje naar haar kinderloze oom Eberhardt van Eppstein-Königstein in Taunus (bij Frankfurt) gestuurd om daar verder te worden opgevoed. In deze omgeving zocht haar familie ook naar een geschikte echtgenoot. Zo werd Juliana op haar veertiende door haar oom uitgehuwelijkt aan Filips II graaf van Hanau-Münzenberg; de bruiloft vond drie jaar later plaats, en het paar vestigde zich op slot Hanau. Juliana kreeg er drie zoons en twee dochters, van wie alleen het eerste kind (een zoon) kort na de geboorte stierf. Aan het einde van haar vijfde zwangerschap stierf Filips onverwacht, 27 jaar oud. Twee dagen na zijn dood beviel Juliana van hun vijfde kind, een meisje dat ook Juliana werd gedoopt.

Zo bleef Juliana als jonge weduwe – ze was 24 jaar oud – alleen achter met vier kleine kinderen. Twee jaar later, op 20 september 1531, trouwde zij met een van de voogden van haar kinderen, de twintig jaar oudere weduwnaar Willem ‘de Rijke’ van Nassau, een man die de lutherse ideeën was toegedaan en in dat opzicht kennelijk in Juliana een geschikte echtgenote zag. Zij trok bij hem in op zijn slot Dillenburg. Ze zou er tot aan haar dood, bijna vijftig jaar later, blijven wonen. Tussen 1533 en 1550 schonk zij er het leven aan nog eens twaalf kinderen: vijf zoons en zeven dochters, van wie slechts één kind (een meisje) jong zou sterven. Juliana van Stolberg was dus van haar 18de tot haar 45ste vrijwel continu zwanger, met slechts een korte onderbreking gedurende haar twee jaar durende weduwschap (1529-1531). In haar huishouden moet het gewemeld hebben van de opgroeiende kinderen, want afgezien van haar eigen kinderen had zij twee stiefkinderen en tal van neven en nichten (‘pleegkinderen’) in huis die voor hun opvoeding naar Dillenburg werden gestuurd. De oudste zoon uit haar tweede huwelijk, Willem, erfde in 1544 het soevereine prinsdom Oranje en werd vanwege deze rijke erfenis naar Brussel gestuurd om daar aan het hof van Maria van Hongarije als een goed katholiek hoveling te worden opgevoed. Niets wijst erop dat de lutherse Juliana en Willem zich tegen deze gedwongen verandering van godsdienst van hun oudste zoon hebben verzet.

In 1559 overleed Willem de Rijke. Juliana’s tweede zoon, Jan, die enkele maanden daarvoor in het huwelijk was getreden, volgde zijn vader op als regerend graaf van Nassau. Toch bleef Juliana op het familieslot. Wel ging zij geregeld op reis: ze bezocht haar kinderen en kleinkinderen in onder meer Hanau, Breda, Meurs en kasteel Bergh, maar ook reisde zij in 1560 en 1564 naar kuuroorden om zich te laten behandelen voor graveel (nier- of galstenen). Jan van Nassau bevorderde aanvankelijk met steun van zijn moeder het lutheranisme in zijn graafschap, maar in 1573 ging hij over tot het calvinisme. Juliana volgde hem daarin pas in 1577.

Intussen had de rol van Willem van Oranje als aanvoerder van de adellijke oppositie in de Nederlanden een bepalende invloed op het leven van Juliana van Stolberg gehad: veel directe familieleden werden meegesleurd in het proces van politieke marginalisering dat Willems verzet tegen de landsheer met zich meebracht. Het moeten voor haar zeer moeilijke jaren zijn geweest. In 1567 kwam Willem als verarmde balling met een gevolg van 170 man terug op de Dillenburg, vanwaaruit hij probeerde zijn strijd in de Nederlanden opnieuw te organiseren. Ook zijn broers raakten betrokken bij deze strijd, en zo kon het gebeuren dat drie van Juliana’s zoons sneuvelden: Lodewijk in 1568, Adolf en Hendrik in 1574.

Op 18 juni 1580 overleed ‘die Alte von Nassau’. Zes dagen later werd zij bijgezet in het familiegraf van de Nassaus in de Evangelische kerk van Dillenburg.

Stammoeder

De vruchtbaarheid van Juliana van Stolberg en die van haar nazaten waren van een bijna legendarische omvang: zelf kreeg ze zeventien kinderen, bij haar overlijden in 1580 had zij 160 klein- en achterkleinkinderen, en alle Europese vorstenhuizen kunnen haar tot een van hun voormoeders rekenen. Toch dankt zij haar bekendheid vooral aan het feit dat ze de moeder was van Willem van Oranje (1533-1584), de oudste zoon uit haar tweede huwelijk, en daarmee stammoeder van het huis van Oranje-Nassau.

Nederlandse historici als Emmanuel van Meeteren (1535-1612) en Pieter Cornelisz. Hooft (1581-1647) prezen Juliana van Stolberg als moeder van de grote Willem van Oranje, maar toch raakte zij snel in de vergetelheid. Pas in de late negentiende eeuw werd zij herontdekt: in 1868 publiceerde de letterkundige W.G. Brill zijn artikel over de stammoeder der Oranje-Nassaus. Daarmee kwam de belangstelling op gang. Tien jaar later, in 1879, schreef Anna van Hogendorp een biografische schets van Juliana en in 1884 schreef Eduard Jacobs, archivaris van Dillenburg, een zeer uitvoerige studie over deze ‘Ahnfrau’ van het huis Oranje-Nassau. Sindsdien werden in Nederland ook scholen, straten en parken naar haar genoemd. Het is dankzij deze hernieuwde belangstelling voor deze voormoeder dat koningin Wilhelmina in 1909 besloot om haar dochter Juliana te noemen. In 1929 kreeg Juliana van Stolberg, omringd door de zoons die voor de Nederlandse vrijheid hadden gestreden, een standbeeld in Den Haag. Volgens de historica Johanna Naber staat zij symbool voor het verheven moederschap. Zij had immers haar kinderen geleerd om ‘het Eeuwige’ hoger te achten dan het tijdelijke, en daarmee als moeder grote offers gebracht: ‘Voorwaar, het zijn ernstige waarheden, die Juliana van Stolberg, hoog op haar voetstuk, de Nederlandse vrouwen predikt in deze tijd, waarin, onder het mom van moederliefde en vredesidealen, laffe zelfzucht hoogtij viert!’ (Naber 1929, 293).

Koningin Juliana liet in 1953 een kopie maken van een portret van een bejaarde Juliana van Stolberg dat tot aan haar dood in haar werkkamer in Paleis Soestdijk heeft gehangen.

Archivalia

In totaal 43 brieven van of aan Juliana van Stolberg zijn hier te vinden. Zie ook de bijlagen in Jacobs.

Literatuur

• W.G. Brill, ‘De stammoeder der Oranje-Nassaus’, in: Idem, Voorlezingen over de geschiedenis der Nederlanden deel 1 (Leiden 1868) 5-54.
• Johanna [=Anna van Hogendorp], ‘Juliana van Stolberg, gravin van Nassau-Dillenburg’, in: B.J. Adriani e.a., Geloofsgetuigen. Galerij van christelijke vrouwen, deel 2 (Amsterdam 1880) 125-140.
• Eduard Jacobs, Juliana von Stolberg. Ahnfrau des Hauses Nassau-Oranien (Halle a.d. S. 1889).
• Johanna Naber, ‘Juliana van Stolberg’, in: Idem, De vorstinnen van het Huis van Oranje-Nassau (Haarlem 1898) 3-20.
• A. van Hogendorp, Juliana van Stolberg, gravin van Nassau-Dillenburg, in de kring der haren geschetst (Nijkerk 1902).
• M.W. Maclaine Pont, ‘Juliana van Stolberg’, Stemmen des Tijds 17 (1928) 1, 347-363.
• Johanna Naber, ‘Het standbeeld voor Juliana van Stolberg’, Haagsch Maandblad 12 (1929) 288-293.
• T[jaherta] J[ohanna] Servatius, ‘Juliana van Stolberg’, in: Idem, Vrouwen uit onze historie (Nijkerk z.j. [1940]) 81-91.
• A.W.J. Mulder, Juliana van Stolberg. ‘Ons aller vrouwe-moeder’ (Amsterdam z.j. [1941]).
• K. Wolf, ‘Juliana, Gräfin von Nassau-Dillenburg, geborene Gräfin von Stolberg’, Nassauische Lebensbilder 6 (1961) 26-43.
• A.W.E. Dek, ‘De afstammelingen van Juliana van Stolberg tot de Vrede van Munster’, Spiegel der Historie 3 (1968) 226-304.
• Dieneke de Vries, ‘Enkele notities over de beeltenis van Juliana van Stolberg’, Jaarboek Vereniging Oranje-Nassau Museum (1992) 81-88.
• Reinildis van Ditzhuyzen, Deine getreuwe Muter allezeit. Juliana von Stolberg, 1506-1580 (Münster 2006).
• Els Kloek, ‘Thérèse Schwartze. Portret van koningin Wilhelmina, prins Hendrik en prinses Juliana, 1915’, in: Sabine Craft-Giepmans en Annette de Vried red., Portret in portret in de Nederlandse kunst 1550-2012 (Bussum 2012) 266-267 en 317.

Illustratie

• Juliana van Stolberg, kopie naar J. Vacher, ca. 1579 (Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau, Den Haag).
• Koningin Juliana bij het portret van haar voormoeder, door Sem Presser, 1950 (Maria Austria Instituut, Amsterdam).

Redactie

Biografienummer in 1001 Vrouwen: 102

laatst gewijzigd: 28/03/2019

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.