© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Fernie Maas, Merkelbach, Maria Antonia, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Merkelbach [27/11/2017]
MERKELBACH, Maria Antonia (geb. Amsterdam 21-4-1904 – gest. Amsterdam 2-4-1985), fotografe. Dochter van Jacobus Merkelbach (1877-1942), fotograaf, en Josephine Maria Wilhelmina Harmsen (1881-1969). Mies Merkelbach trouwde op 11-5-1939 in Amsterdam met Lambertus Rosenboom (1904-1978), operateur bij foto-atelier Merkelbach. Dit huwelijk bleef kinderloos.
Maria Antonia (Mies) Merkelbach groeide op als
oudste van vier kinderen. Het gezin woonde ten tijde van Mies’ geboorte in
Amsterdam, maar verhuisde in 1908 naar Bussum. Haar vader was de bekende
fotograaf Jacob Merkelbach, die in 1913 op de bovenste verdieping van modehuis
Hirsch op het Leidseplein zijn eigen Atelier J. Merkelbach oprichtte. In
samenspraak met architect Jacot liet hij onder de koepel van het gebouw
ateliers voor dag- en kunstlicht, wacht- en kleedsalons, doka's, werkplaatsen
en magazijnen inrichten. Dankzij de allure van zijn portretfotografie in Weense
en Berlijnse stijl vergaarde Atelier Merkelbach een clientèle van
theatermakers, schrijvers, kunstenaars, commissarissen, politici, zakenlui en
gegoede Amsterdammers. Mies poseerde regelmatig in de – luxueuze – kleding van
Hirsch. Die foto’s hingen ter promotie van zowel het atelier als het modehuis
beneden in de etalages.
Portretfotografie
Mies Merkelbach ging naar de mulo en daarna naar de Dagteken- en Kunstambachtschool voor Meisjes in Amsterdam – wat ze op de tekenlessen leerde, kwam haar later goed van pas bij het retoucheren van foto’s. Vanaf 1924 werkte ze in het atelier van haar vader. In de beginjaren was ze verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de negatieven en het retoucheren, vergroten en afdrukken van de foto’s. In 1932 kwam Bobby Rosenboom bij het atelier in dienst als operateur. Hij voerde het gebruik van kunstlicht in en maakte de eerste reclamefoto’s. Vanaf 1936 werkte hij tevens als vaste fotograaf bij de Cinetone Studio’s in Duivendrecht, waar hij namens het atelier Merkelbach filmstills en portretten van acteurs maakte. Mies Merkelbach trouwde in 1939 met Bobby Rosenboom. Ze gingen wonen in de Van Baerlestraat (nr. 154).
In de oorlog bleef Atelier Merkelbach bestaan, ondanks de liquidatie van modehuis Hirsch. Op het dak van het atelier plaatste de bezettingsmacht een luchtafweergeschut. Bobby Rosenboom werd in het voorjaar van 1941 gearresteerd wegens spionage en overgebracht naar een gevangenis in Landsberg am Lech. Hij zat er vast tot het einde van de oorlog. Na Bobby’s veroordeling nam werd Mies bedrijfsleider en procuratiehouder. In deze periode stond ze voor het eerst zelf achter de camera. Toen haar vader in 1942 overleed, bleek dat er grote schulden waren. Voor de portretfotografie bleef het atelier tijdens de oorlog echter druk bezocht: een portret was voor veel families belangrijk in deze onzekere tijden. Daarnaast maakte Mies foto’s van officieren en personeel van de bezettingsmacht, maar ook pasfoto’s voor valse persoonsbewijzen. Over deze gevaarlijke combinatie van activiteiten zei ze later: ‘Als die dingen [: foto’s voor valse persoonsbewijzen] nat aan de lijn hingen, was ik altijd als de dood. Link hoor. Maar het bleek dat ik nergens veiliger kon vervalsen dan op dat atelier waar de Duitsers in en uit liepen’ (gecit. bij Surendonk).
Na de oorlog bleef Mies Merkelbach leiding geven aan het atelier; haar echtgenoot ging aan de slag met de wederopbouw van de Cinetone Studio’s. Wel werkte het echtpaar in 1948 samen aan de opdracht voor een reeks portretfoto’s van koningin Wilhelmina. Uit deze serie werd het officiële staatsieportret gekozen. Op 29 april (de verjaardag van haar vader) 1969 besloot Mies Merkelbach met het bedrijf te stoppen. De stijgende verkoop van handzame instant camera’s had de belangstelling voor Merkelbachs formele portretfotografie sterk doen afnemen. Ze schonk circa 150.000 glasnegatieven aan de Gemeente Amsterdam. Eerder verkocht ze glasnegatieven aan het Toneelmuseum, het Prentenkabinet van de Universiteit Leiden en het Rijksmuseum. Hierna wijdde Mies Merkelbach zich aan het schilderen van – expressionistische – olieverfportretten, en aan het maken van poppen. In 1978 werd ze weduwe. Mies Merkelbach overleed op 2 april 1985 in Amsterdam, in de leeftijd van tachtig jaar.
Reputatie
Atelier Merkelbach was jarenlang een begrip op het gebied van de portretfotografie. Bekend was vooral de specifieke belichting en de sterke licht- en donkereffecten. De firma heeft tal van bekende Nederlanders geportretteerd, onder wie ook vrouwelijke beroemdheden als Mata Hari, Fie Carelsen, Fien de la Mar en Lily Bouwmeester. Net als haar vader was Mies Merkelbach erop gespitst het ideale portret te maken en de juiste pose te arrangeren. Om de persoonlijkheid te kunnen ‘vangen’ achtte ze een kennismakingsgesprek onontbeerlijk. Een deel van de collectie glasplaten ging in de jaren zeventig door een lekkage bij het archief verloren. Cineast Kees Hin en cameraman Jan Wouter van Reijen maakten in 1976 de film De gevoelige plaat, waarin duizenden beelden, zonder muziek of commentaar, aaneengeregen werden. In 2013 startte het Stadsarchief Amsterdam de campagne ‘Red een portret’, waarmee het de conservering en digitalisering van de Merkelbach-collectie ondersteunde. In het najaar van datzelfde jaar 2013 organiseerde het Stadsarchief de tentoonstelling Fotostudio Merkelbach; Portretten 1913-1969.
Naslagwerken
RKD.
Literatuur
- Anne H. Mulder, ‘Mies Merkelbachs archief’, Het Parool, 15-11-1962.
- ‘Kunstfotografie Merkelbach’, Het Parool, 25-5-1963.
- ‘Mies Merkelbach: eerste fotomodel in geleende bontjas’, De Tijd Maasbode, 25-5-1963.
- H. Surendonk, ‘Foto's van mensen, mensen, mensen...’, NRC Handelsblad, 22-1-1977.
- ‘Red een portret’, Stadsarchief Amsterdam. URL: www.redeenportret.nl [geraadpleegd 27-9-2014].
- Jessica Voeten, ‘Ontdekkingsreis langs tienduizenden gezichten’, NRC Handelsblad 4-4-2013.
- Koen Kleijn, ‘Terug in de mist. Streven naar onsterfelijkheid’, De Groene Amsterdammer, 2-7-2014.
- A. van Veen red., Fotostudio Merkelbach. Portretten 1913-1969 (Den Haag 2013).
Illustratie
Foto door Atelier Merkelbach, 1927 (Stadsarchief Amsterdam).
Auteur: Fernie Maas
laatst gewijzigd: 27/11/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.