© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Bobbie Blommesteijn, Stein, Sophia Frederika Wilhelmina, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/SteinSophia [07/03/2017]
STEIN, Sophia Frederika Wilhelmina (geb. Den Haag 9-9-1892 – gest. Gouda 2-6-1973), actrice en cabaretière. Dochter van August Stein (1854-1939), handelsvertegenwoordiger, en Christina Frederica Schäffer (1856-1925). Sophie Stein trouwde (1) op 3-1-1913 in Den Haag met Carolus Berlijn (1889-1924), ingenieur; (2) na echtscheiding (7-1-1919) op 29-10-1924 in Den Haag met Adolf Rijkens (1899-1996), acteur en arts. Dit huwelijk werd ontbonden op 11-7-1950. Uit huwelijk (1) werd 1 zoon geboren.
Sophie Stein (Bob) groeide op in Den Haag, als dochter
van een handelsvertegenwoordiger in naaimachines. Haar uit Mülheim afkomstige
vader was luthers, maar Sophie noemde zich later Nederlands-hervormd. Op haar
twintigste, in 1913, trouwde ze met de handschoen: de man met wie ze in het
huwelijk trad, Carolus Berlijn, werkte als ingenieur in Cheribon (Cirebon) in
Nederlands-Indië, waar Sophie ook ging wonen. In 1914 werd daar zoon Dick
geboren. Enkele amateurtoneelspelers hadden er een gezelschap opgericht, en Sophie
werd gevraagd met hen mee te spelen. Eenmaal op het podium kreeg ze de smaak te
pakken. Toen het professionele toneelgezelschap van Mathilde Kiel en Rienk
Brouwer op tournee ging door Nederlands-Indië, lieten zij Sophie Stein een
gastrol spelen.
Toneel
In 1919 scheidde Sophie Stein van haar man en keerde ze met haar zoontje Dick terug naar Nederland. Ze kreeg een engagement bij het Hofstad Toneel van Cor van der Lugt Melsert, die haar karig betaalde: 2,50 gulden per week, als er tenminste publiek in de zaal zat. Later speelde ze ook bij het gezelschap van Cor Ruys en het Centraal Toneel van Cees Laseur. Bij het gezelschap van Ruys leerde ze de arts/acteur Adolf Rijkens kennen, met wie ze in 1924 trouwde. Toen Rijkens in 1933 het toneel vaarwel zei en als arts werkzaam was in Wenen en Antwerpen, ging Stein met hem mee. Terug in Nederland vestigde het paar zich in Amsterdam. Van 1936 tot 1940 was Stein verbonden aan het Centraal Tooneel, onder leiding van Cees Laseur.
Zelf had Sophie Stein er nooit over gedacht om bij het cabaret te gaan totdat Martie Verdenius haar in 1941 benaderde voor een engagement bij haar gezelschap. Ze was onzeker of zij – inmiddels vijftig jaar – de gevierde artieste Louisette (Louisa Gijtenbeek) wel zou kunnen vervangen, maar Verdenius wilde haar graag hebben. Speciaal voor Stein schreef ze het lied Ik ben het eerste nummer (Het Vrije Volk, 31-10-1953). De overstap beviel haar uitstekend en ze zou nooit meer terugkeren naar het grote toneel. Na haar debuut bij Verdenius speelde ze in 1943 in de voorstelling Alleen voor dames van het cabaretgezelschap van Wim Sonneveld, die graag een oudere dame bij zijn gezelschap wilde. Alleen voor dames was, met teksten van Hella Haasse, een verfijndere vorm van cabaret dan ze bij Verdenius gewend was, maar ook hierin kwam ze goed uit de verf.
Ma Doorsnee
Sophie Stein bleef enkele jaren bij Sonneveld, tot ze in 1948 overging naar het ABC-cabaret van Wim Kan en Corry Vonk. In 1950 maakte ze een klein uitstapje naar het stemacteren toen ze de rol van de goede fee insprak voor de Nederlandse nasynchronisatie van Disney’s film Assepoester. Datzelfde jaar scheidde ze van Rijkens. Een jaar later volgde een onverwachte breuk met Kan. Hierna vroeg Wim Ibo haar voor een rol bij zijn radiocabaret Radio Obscura. Vanaf juli 1952 leidde ze korte tijd een eigen cabaret in de Kleine Komedie in Amsterdam. Datzelfde jaar begon ze met In Holland staat een huis, een VARA-radioserie geschreven door Annie M.G. Schmidt. Stein speelde de moeder van het gezin met twee (bijna volwassen) kinderen. Na de eerste aflevering op 13 oktober 1952 groeide dit uit tot een enorm radiosucces; de laatste aflevering werd uitgezonden in 1958.
Na ‘de familie Doorsnee’ heeft Sophie Stein niet meer onder vast contract gestaan bij een gezelschap – ze stond alleen nog in losse engagementen op het podium. Sporadisch was ze te zien op televisie, een medium waaraan ze eigenlijk een hekel had. In 1960 werd een zware hartaanval haar bijna fataal. Tijdens haar revalidatie ontdekte ze de theosofie. Vanaf 1963 trok Sophie Stein zich terug uit het openbare leven en besteedde ze al haar tijd aan het bestuderen de werken van Rudolf Steiner. Ze ging hier zo in op dat ze het contact met de buitenwereld verloor. Vroegere collega’s die haar bezochten, hadden niet meer het gevoel dat ze welkom waren.
Steins gezondheid verslechterde snel en uiteindelijk moest ze – zeer tegen haar wil – naar een bejaardentehuis in Zeist. Op 19 mei 1973 brak ze haar heup, waarna ze werd opgenomen in een ziekenhuis in Gouda. Hier stierf Sophie Stein twee weken later, op 2 juni 1973. In haar laatste dagen heeft ze nog afscheid kunnen nemen van haar zoon Dick Berlijn (vader van voormalig commandant der strijdkrachten Dick Berlijn jr.), die in Indonesië werkte als beroepsmilitair. Voor haar dood had ze gevraagd niet te veel aandacht te schenken aan haar crematie, omdat ze ervan was overtuigd dat ze op aarde zou terugkeren. De crematie, op 7 juni 1973, vond daarom in stilte plaats.
Betekenis
Sophie Stein verwierf landelijke bekendheid met haar rol als moeder Doorsnee in het populaire hoorspel In Holland staat een huis. Ze was haar carrière echter begonnen bij het serieuze toneel. Haar succesvolle overstap naar het cabaret is volgens sommigen te danken geweest aan haar natuurlijke uitstraling en de ondefinieerbare eigenschap om de afstand tot het publiek te verkleinen en een ‘onder-ons contact’ te bewerkstelligen. Dit is misschien ook de reden waarom ze uiteindelijk als moeder Doorsnee wist uit te groeien tot een van de populairste Nederlandse actrices uit de jaren vijftig.
Naslagwerken
BWN; Coffeng; Honig; Theaterencyclopedie.
Archivalia
Gemeentearchief Den Haag: bevolkingsregister, gezinskaart Carolus Berlijn.
Literatuur
- De Gooi- en Eemlander, 5-2-1949.
- Het Vrije Volk, 11-1-1951; 31-10-1953.
- De Telegraaf, 11-4-1959; 7-6-1973; 9-6-1973.
- Nieuwsblad van het Noorden, 7-10-1967.
- Leeuwarder Courant, 5-6-1973.
- Wim Ibo, En nu de moraal... Geschiedenis van het Nederlands cabaret 1936-1981 (Alphen aan de Rijn 1982).
- Jacques Klöters, 100 jaar amusement in Nederland (Amsterdam 1987).
- Henk van Gelder, ‘De D van Doorsnee’, in: Joke Linders red., Het ABC van Annie MG (Amsterdam 2016).
Illustratie
Sophie Stein, door J.D. Noske, 1959 (Nationaal Archief).
Auteur: Bobbie Blommesteijn
laatst gewijzigd: 07/03/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.