Rooms-katholieke religieuze broederschappen in Nederland in de 19e eeuw

Zoekscherm

Via het zoekscherm is het bestand te doorzoeken op verschillende variabelen, die in sommige gevallen zijn voorzien van een korte uitleg. Hieronder volgt een uitgebreide toelichting.

-Vrij zoeken

Hiermee kan naar believen door alle velden van de database worden gezocht. Maak zonodig gebruik van wildcards: ? voor één, * voor meerdere tekens.

-Selecteer op categorie

Naast het vrij zoeken is er de mogelijkheid de broederschappen per hoofd- en subcategorie te selecteren. De hoofdcategorieën zijn: broederschappen toegewijd aan Jezus, aan Maria, aan een heilige, bedevaartbroederschappen en ‘overig’.

De subcategorie sluit aan bij de historische situatie van broederschappen die werden opgericht naar voorbeeld van aartsbroederschappen, en daaraan aggregeerden (zie hierboven), en is op te vatten als een standaardisatie van de broederschappen in het bestand. Broederschappen die bij dezelfde aartsbroederschap waren aangesloten konden namelijk toch van naam verschillen. Maria congregaties zijn bijvoorbeeld aangetroffen als ‘Maria congregatie onder de titel Onbevlekte Ontvangenis’, ‘Congregatie van de Heilige Maagd Maria onder bescherming van de Heilige Josephus’, ‘Broederschap van de Onbevlekte Ontvangenis van Onze Lieve Vrouw’ en nog vele andere benamingen.¹ De ‘Broederschap der Heilige Vijf Wonden Onzes Heren Jezus Christus’ was de officiële benaming voor het meer gangbare ‘Broederschap van het Koordje van Sint-Franciscus’. De standaardisatie is een manier om broederschappen die tot hetzelfde type behoorden maar van naam verschilden, overzichtelijk te groeperen.

Hierbij moet worden opgemerkt dat de grote variatie aan benamingen er soms toe leidt, dat broederschappen die wél tot verschillende typen behoorden, juist moeilijk uit elkaar te houden zijn. De ‘Broederschap van de Onbevlekte Ontvangenis van Onze Lieve Vrouw van Lourdes’, ontstaan in 1872, kwam ook in Nederland voor. Zonder de toevoeging ‘van Lourdes’ is het vrijwel onmogelijk deze broederschap te onderscheiden van een Maria congregatie. Slechts in sommige gevallen is aan de aggregatie aan een van beide aartsbroederschappen te zien om welke broederschap het gaat. Om deze reden zijn in het bestand de namen van de broederschappen weergegeven zoals in de bron aangetroffen—zij het in moderne spelling—zodat de gebruiker zelf kan beoordelen of hij het eens is met de door de bewerker gekozen standaardisatie.

-Selecteer op provincie en/of plaats

Hierbij is de indeling aangehouden zoals deze in 1900 van kracht was. Plaatsen als Oudewater en Woerden, nu in de provincie Utrecht, behoorden destijds tot Zuid-Holland. De spelling van de plaatsnamen is modern.

Bij het typen in het vak ‘plaats’ worden suggesties gedaan die behoren bij de aangevinkte provincie(s).

-Selecteer op bisdom en/of dekenaat

De dekenaatsindeling is die van 1900, zoals in Pius-almanak 1899-1900 weergegeven. Bij aanvinken van een bisdom geeft de picklist alleen de dekenaten weer die tot dat bisdom behoorden.

-Selecteer op datum/periode van oprichting

Bij invoer van alleen een begindatum wordt een overzicht getoond van alle broederschappen die vanaf dat moment zijn opgericht. Invoer van alleen een einddatum geeft een overzicht van alle broederschappen die tot en met dat moment zijn opgericht.

-Selecteer op doelgroep

De vier doelgroepen (jongens, mannen, meisjes en vrouwen) zijn standaardisaties van in de bronnen uiteenlopende aanduidingen. Naast ‘vrouwen’ en ‘meisjes’ komen daarin termen als ‘jongedochter’ en ‘ongehuwde vrouwen’ voor. Hoewel een ‘jongedochter’ strikt genomen een ongehuwde vrouw is, zal het in het eerste geval vermoedelijk om meisjes of jonge vrouwen hebben gegaan, en in het tweede geval om wat oudere vrouwen. In gevallen die tot discussie aanleiding kunnen geven is de originele term uit de bron opgenomen onder ‘opmerkingen’. De term ‘jongelingen’ was in zwang voor jongens.

-Selecteer op archiefmateriaal

U kunt de broederschappen selecteren op de aanwezigheid van eigen archiefmateriaal. Daaronder kunt u selecteren op specifieke soorten archiefmateriaal.

Zoekresultaten, overzicht

Na een zoekactie volgt een overzicht van één of meer broederschappen in korte presentatie: naam, plaats, parochie, bisdom, beginjaar, eindjaar. De resultaten staan standaard gesorteerd op begindatum, maar dit kan door te klikken op de vetgedrukte kopjes bovenaan naar believen worden aangepast. Indien het beginjaar cursief is weergegeven is sprake van een jaar van eerste vermelding en niet van oprichting.

Onderaan het scherm is er de mogelijkheid het resultaat te downloaden als Excel bestand. Hierbij kunt u kiezen voor downloaden met alleen de getoonde velden of met alle in het bestand gebruikte velden.

Zoekresultaten, broederschap

Doorklikken op de naam van een broederschap toont uitgebreidere gegevens op het scherm. Hieronder volgt uitleg over de afzonderlijke elementen, die uiteraard voor een deel hierboven al aan de orde kwamen bij het zoekscherm.

-Naam

Zoals aangetroffen in de bron, maar in gemoderniseerde spelling. Latijn, dat in de bisschoppelijke archieven veel werd gehanteerd, is vertaald naar het Nederlands.

-Opmerkingen over naam

Slechts in een enkel geval ingevuld.

-Alternatieve namen

Alleen ingevuld indien sprake was van een wezenlijk andere naam; spellingvarianten vallen hier niet onder. Voorbeeld:Aartsbroederschap der Heilige Vijf Wonden Onzes Heren Jezus Christus/Broederschap van het Koordje van Sint-Franciscus.

-Plaats

In moderne spelling. Het gaat hier nadrukkelijk om de plaats en niet om de gemeente.

-Provincie

De indeling van 1900. Oudewater bijvoorbeeld valt onder Zuid-Holland in plaats van Utrecht.

-Bisdom

De indeling volgens Pius-almanak 1899-1900.

-Dekenaat

De indeling volgens Pius-almanak 1899-1900.

-Parochie/anders

Dit veld bevat alleen informatie bij plaatsen met meer dan één parochie of wanneer de broederschap was gevestigd in een klooster, instelling of bijkerk.

-Doelstelling

Doorgaans zijn alleen bij aartsbroederschappen doelstellingen vermeld (indien bekend). De doelstellingen van de lokale broederschappen zullen daaraan grotendeels gelijk zijn geweest.²

-Begindatum

Datum van oprichting dan wel eerste vermelding (cursief). Het veld is leeg indien het bestaan van de broederschap wel bekend is, maar geen exacte datering mogelijk is.

-Einddatum

Datum van opheffing dan wel laatste vermelding. Opheffing van broederschappen is slechts enkele malen aangetroffen. Meestal ‘verliepen’ ze geruisloos. De laatste inschrijving in een ledenregister is hiervoor een goede indicatie.

In veel gevallen is van een broederschap slechts één vermelding aangetroffen, waardoor begin- en einddatum gelijk zijn. Dit wil uiteraard niet zeggen dat de broederschap daarna niet gefunctioneerd heeft, enkel dat er geen schriftelijke sporen meer van zijn terug te vinden.

-Werkingsgebied

Alleen ingevuld wanneer er informatie beschikbaar is over een breder gebied van recrutering van leden dan de eigen parochie. Vooral bij bedevaartbroederschappen was dit het geval.

-Activiteit

Doorgaans zijn alleen bij aartsbroederschappen activiteiten vermeld (indien bekend). De kernactiviteiten van de lokale broederschappen zullen daaraan grotendeels gelijk zijn geweest.³

-Doelgroep

De vier doelgroepen (jongens, mannen, meisjes en vrouwen) zijn standaardisaties van in de bronnen uiteenlopende aanduidingen. Naast ‘vrouwen’ en ‘meisjes’ komen termen als ‘jongedochter’ en ‘ongehuwde vrouwen’ voor. Hoewel een ‘jongedochter’ strikt genomen een ongehuwde vrouw is, zal het in het eerste geval vermoedelijk om meisjes of jonge vrouwen hebben gegaan, en in het tweede geval om wat oudere vrouwen. In gevallen die tot discussie aanleiding kunnen geven is de originele term uit de bron opgenomen onder ‘opmerkingen’. De term ‘jongelingen’ was in zwang voor jongens.

-Relaties

Bij broederschappen die aantoonbaar geaggregeerd zijn aan een aartsbroederschap (zie De praktijk van broederschapsstichting) is dit veld gevuld met de naam van de aartsbroederschap en (indien bekend) het jaar waarin aggregatie plaatsvond.

-Aartsbroederschap

Zowel bij broederschappen die aantoonbaar geaggregeerd zijn als broederschappen die dat niet zijn, is een link opgenomen naar de aartsbroederschap. Zo is ook in gevallen waar dat uit de naamgeving of de aggregatie niet duidelijk blijkt, te zien tot welke groep een broederschap gerekend moet worden. Voor sommige broederschappen is geen aartsbroederschap bekend (met name die aan heiligen werden opgedragen). Enkele aartsbroederschappen zijn fictief (dat staat duidelijk aangegeven). Deze zijn opgenomen om literatuurvermeldingen te verstrekken die niet op een specifieke broederschap betrekking hebben, maar op de groep als geheel (voorbeeld: Broederschap van de Heilige Barbara).

-Bronvermelding

De verantwoording van de gegevens. Indien dat het archief van een broederschap is, wordt daarnaar verwezen.

-Archief

Er zijn twee manieren waarop archiefinformatie is weergegeven. Indien het archief niet omvangrijker is dan één of twee te onderscheiden onderdelen (onder onderdeel wordt hier bijvoorbeeld verstaan een ledenregister, ook als dat bestaat uit meerdere delen), dan is volstaan met een korte omschrijving. Voor omvangrijker archieven (in zin van een grotere variatie aan stukken) is een uitgebreidere beschrijving aangemaakt, waarin wordt aangegeven welk soort stukken aanwezig is.

-Literatuur over de broederschap

Naar literatuur over broederschappen is niet systematisch gezocht, met uitzondering van de aartsbroederschappen. Literatuur over plaatselijke broederschappen zal over het algemeen in plaatselijke historische tijdschriften en in parochiegeschiedenissen te vinden zijn. De volgorde van weergave is alfabetisch op achternaam van de auteur.

-Publicaties van de broederschap

Dit betreft voornamelijk de zogenaamde broederschapsboekjes, die reglementen, statuten, gebeden etc. kunnen bevatten. De titels zijn overgenomen uit de Nederlandse Centrale Catalogus, die hierop systematisch is doorzocht. Ook herdrukken zijn opgenomen, als indicatie van de populariteit van de betreffende broederschappen. De volgorde van weergave is oplopend chronologisch.

-Opmerkingen

Bij meerdere opmerkingen is aangegeven of het de broederschap in het algemeen betreft, of een specifiek veld.