Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

In 1784: de ontwikkeling van de onderontwikkelden en armen, door personen (de leden) die door hun ontwikkeling en door hun geld in staat zijn de anderen te helpen en wel door middel van het uitgeven van eenvoudige boeken bestemd voor de minder ontwikkelden en door verbetering van het onderwijs.

Op het gebied van de armenzorg:

het oprichten en in stand houden van inrichtingen voor preventieve gezondheidszorg: b.v. koepok-inenting, voor spijsuitdeling en werkverschaffing;

het ontwikkelen van initiatieven op het gebied van de zorg voor verwaarloosde kinderen, zoals ook nog in 1896 geschiedde door de benoeming van een onderzoekscommissie van 5 hoofdbestuursleden van het Nut die in 1898 het rapport Het vraagstuk van de verzorging der verwaarloosde kinderen uitbracht dat de aanzet gaf tot de oprichting van de Nederlandsche Bond tot Kinderbescherming in 1899.

Het onderzoeken van en rapporteren over het 'Het vraagstuk der armverzorging' in het algemeen (in 1895).

Het bestrijden van het vraagstuk van de woeker door het stimuleren van de oprichting van hulp- of voorschotbanken. 'In 1867 telde ons land 43 hulpbanken, waarvan een twintigtal van departementen uitging.' (Mijnhardt/Wichers, 60)

De departementen waren geheel vrij in de organisatie van de eigen activiteiten en huishouding, op een verplichte afdracht - naar evenredigheid van het aantal leden - aan het hoofdbestuur na.

departementen in het gehele Koninkrijk. Het eerste departement was Amsterdam, spoedig 'Amsterdamsch eerste departement geheten' op 2 april 1785. Op 9 april 1790 volgde in deze stad de oprichting van een tweede departement omdat er geen locatie te vinden was waar met de toegestroomde leden gezamelijke activiteiten ontplooid konden worden. Meer dan één departement kwam verder niet voor.

Nog in 1785 volgden de departementen te Bodengraven, Rotterdam, Woerden West-Zaandam en te Oostzaan. In 1786 te Leiden, in 1787 te Alkmaar, Utrecht en Gouda. Tussen 1787 (zetelverplaatsing van het hoofdbestuur) en 1795 kwamen nog 'een dertigtal afdelingen tot stand (o.a. Leeuwarden) en liep het aantal leden op tot 2400.

Calisch vermeldt 'thans [augustus 1851] 294 departementen of afdeelingen, in even zoo veel plaatsen, en 14072 leden' (p. 126).

Jan Nieuwenhuijzen, doopsgezind predikant te Edam, diens zoon Martinus Nieuwenhuijzen, arts aldaar, Jan Roos, opziener van 's lands zegel, J.L. Loggen, Luthers predikant te Monnickendam en H. Bakker.

'Het lokaal der maatschappij', was, aldus Calisch, Kloveniersburgwal nr. 60 te Amsterdam.

Calisch in 1851: 'Het hoofdbestuur vergadert op bepaalde tijden in het lokaal der maatschappij, Kloveniersburgwal nr. 60, tevens woning van den algemeenen secretaris' (127-128).

P.N. Helsloot, 'De Nutsbeweging. Een geschiedenis van 200 jaar volksontwikkeling' in: W.W. Mijnhardt en A.J. Wichers (reds.), Om het Algemeen Volksgeluk. Twee eeuwen particulier initiatief 1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984). Uitgave van het Nut.

Deel 3 van dit gedenkboek bevat zeer uitvoerige documentatie met betrekking tot ledentallen, departementen en hoofdbestuurleden, nutssecretarissen.

Voorts bevat het de paragrafen:

Archieven van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (n.b. uit 1984, dus waarschijnlijk verouderd)

Bibliografie van werken uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen

en

Literatuur verschenen over de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen 

N.S. Calisch, Liefdadigheid te Amsterdam. Overzicht van al hetgeen er in Amsterdam wordt verrigt, ter bevordering van de stoffelijke, zedelijke en godsdienstige belangen, voornamelijk der minvermogenden en behoeftigen (Amsterdam 1851) 126-131. Uit echte bronnen bijeengebracht door [NSC]

ad einddatum:

Geen, de vereniging bestaat nog. Zij telt op dit moment ongeveer 100 plaatselijke departementen met in totaal ruim 10.000 leden. Zie de Wegwijzer voor Nutsdepartementen en -districten van de Vereniging Maatschappij tot Nut van 't Algemeen: http://www.nutalgemeen.nl/pdf/wegwijzer.pdf

ad levensbeschouwing:

neutraal met een protestantse inslag die in de loop der tijd minder dominant werd.

ad leden:

mannen, zonder dat vrouwen expliciet werden uitgesloten, ze waren gewoon geen lid. Mijnhardt schrijft over het jaar 1864: 'Aan het afzonderlijk lidmaatschap van de vrouw werd toen nog helemaal niet gedacht. Dat komt pas weer 35 jaar later.' En n.a.v. een foto d.d. 5 oktober 1907: 'Op de foto zijn ook twee vrouwelijke leden van het hoofdbestuur te zien, een bewijs dat in de mannenmaatschappij van het Nut sinds circa 1900 eindelijk de vrouw haar plaats had in genomen. (....) Het eerste vrouwelijke lid van het hoofdbestuur was mejuffouw Johanna ter Meulen (sinds 1901, zij was een van de eerste woningopzichteressen).' (Mijnhardt/Wichers 65, 113)

ad bestuur:

Het hoofdbestuur had bij zijn aantreden een niet-uitgesproken maar onmiskenbare patriotse inslag, die het al in 1787 noopte zijn zetel van het Oranjegezinde Edam naar het vrijere Amsterdam te verplaatsen.

Het was zijn taak de besluiten van de algemeene vergadering, die als een ware wetgevende vergadering werd beschouwd en die vanaf dat jaar (1787) in Amsterdam plaats vond, uit te voeren.

De afgevaardigden van de departementen kozen de leden van het hoofdbestuur 'uit eene nominatie voorgedragen door een der beide Amsterdamse departementen.'  (Calisch 127)

Hoewel niet opgericht als een filantropische instelling (zoals later wel de Maatschappij van Weldadigheid, waarvan veel leden tevens lid van het Nut waren) is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen toch opgenomen in de database, omdat het als instelling vooral vanaf het midden van 19e eeuw veel heeft betekent voor de maatschappelijke reflectie op het probleem van de armoede, verwaarlozing, drankmisbruik in al zijn gevolgen. De Maatschappij stimuleerde in hoge mate de inspanningen, gedaan om deze problemen het hoofd te bieden.

Van de Nutsafdelingen worden alleen die departementen die zich daadwerkelijk met enige vorm van armenzorg bezighielden in een apart formulier ondergebracht. Zoals een overzicht van de bestaande instellingen in 1934 laat zien, zijn dat vooral inrichtingen voor preventieve gezondheidszorg (b.v. koepok-inenting), spijsuitdeling en werkverschaffing.

Gratis opleiding tot enig beroep of ambacht of de kinder'bewaring' om moeders kans te geven te werken zijn door ons (enigzins anachronistisch, maar begrenzing ís nodig) in de categorie scholing en onderwijs i.p.v. armenzorg ondergebracht.

Ook zijn de zelfzorg-activiteiten van het Nut (ziekenfondsen, leen- of spaarbanken en andere vormen van activering van voordeelbiedende samenwerking) buiten de armenzorg  gelaten, alsmede de omvangrijke inspanning tussen 1800 en 1887 om door middel van 'het belonen van goede daden' (wat in de praktijk vooral op het het redden van drenkelingen neerkwam) dit reddingswerk te stimuleren. Ook dit beschouwde de 19e eeuwer wel, maar wij niet meer als filantropische activiteit.

Inkomsten:

De verplichte afdracht - naar evenredigheid van het aantal leden - aan het hoofdbestuur (Volgens Calisch in 1851 op p. 127 'in de jongst verloopen jaren zelden meer dan f. 2,25 per lid);

contributies en giften legaten.

ad publicaties van de vereniging:

te raadplegen in o.a. de Koninklijke Bibliotheek.