Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en haar afdelingen waren primair gericht op het 'beschaven' van het volk, de afdeling Middelburg beoogde daarnaast arme werklieden in de gelegenheid te stellen in eigen levensonderhoud te voorzien door het verlenen van voorschotten tegen geringe rente

op het gebied van de armenzorg:

vanaf januari 1867: het instandhouden van de Commissie voor de Hulpbank die besliste over voorschotten, te verlenen aan minvermogende neringdoenden, die een beroep of bedrijf wilden beginnen, behouden of uitbreiden (inventaris en v.d. Heim)

de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, opgericht in 1784 te Edam en vanaf 1787 gevestigd te Amsterdam.

Jacobus Watervliet, correspondent van de landelijke Maatschappij te Middelburg, riep eind 1793 een oprichtingsvergadering bijeen.

De oprichtingsvergadering besloot 'om terstond de hand aan het werk te slaan en men begon met een bestuur te benoemen, waartoe gekozen werden de heeren Johan Andriessen en dr. Leonardus Mus. Als penningmeester werd aangesteld de heer Johan Cornelis Andriessen, terwijl Jacobus Watervliet de betrekking van secretaris op zich nam.' (Nagtglas 3)

bestuursleden van het Nut in 1858:

Dr. Leonardus Johannes de Marrée, voorzitter tot juli 1858, ds. Klaas Rutger Pekelharing, mr. Nicolaas Johan Cornelis Snouck Hurgronje, David Borking Gzn., Frederick Nagtglas, secretaris, Abraham Johannes van den Broecke, penningmeester en Christiaan Hermanus Johannes van Benthem Jutting, bibliothecaris.

Commissie voor de hulpbank in 1867:

Mr. Gerrit Adriaan Fokker, voorzitter, Hubertus Rekker, Pieter de Maret Tak, Mr. Daniël Alexander Berdenis van Berlekom. . 1867 —

Jan Fak Brouwer, Antbonij Herman Gerard Fokker, kassier-boekhouder,  Mr. Meinard Frederik Lantsheer, secretaris, Johan Pieter Fokker, adjunct-boekhouder

bestuursleden van het Nut in 1875:

Mr. Joseph Wijnand Theodoor Swaters van Schaumburg, voorzitter, Baris Agathus Verheij, secretaris, Jacobus de Kanter, penningmeester, Jeremias Frederik Lodewijk Abresch, Jean Jacques Louis Luti, Christiaan Hermanus Johannes van Benthem Jutting, erelid.

commissie voor de Hulpbank in 1875:

mr. Gerrit Adriaan Fokker, voorzitter, Johannes Adriaan Tak, Johan Pieter Fokker, kassier-boekhouder, Wiilem Johannes Schutz, adjunct-boekhouder, Jan Jacobus van der Harst, mr. Daniel Alexander Berdenis van Berlekom, secretaris en mr. Willem Adrianus van Hoek.

bestuurleden van het Nut in 1880:

Jhr. mr. Diederick Gregorius van Teijlingen, voorzitter, Baris Agathus Verheij, secretaris, Jacobus de Kanter, penningmeester, dr. Frederik Pieter Jacob Sibmacher Zijnen, mr. Willem Adrianus van Hoek en H.L.F. commissie voor de Hulpbank in 1880:

Mr. Daniel Alexander Berdenis van Berlekom, voorzitter, Jan ohan Herman Doorenbos, Dirk Jeras, Johannes Adriaan Tak, Alexander Luteijn, Johan Pieter Fokker, kassier-boekhouder, Wiilem Johannes Schutz, adjunct-boekhouder, Jan Jacobus van der Harst.

'Het Kantoor van den kassier-boekhouder wordt gehouden in de Oude Kerkstraat, in het gebouw B 83.' (Zeeuws jaarboekje 1875)

'Het kantoor van den kassier boekhouder wordt gehouden G. 151'. (Zeeuws jaarboekje 1880)

De oprichtingsvergadering werd gehouden 'ten huize van den Heer Jacobus Watervliet, destijds op den Heerengracht wonende.' (Nagtglas, 3)

ad (bestuurs)leden:

Zeeuws jaarboekje en Middelburgsche naamwijzer 1858, 1875 en 1880 (Middelburg 1858, 1875 en 1880).

ad oprichter, eerste bestuursleden en eerste commissie voor de Hulpbank:

Frederik Nagtglas, Geschiedenis van het Middelburgsch departement der Maatschappij tot "Nut van 't Algemeen" van 1793-1866 (Middelburg 1867) 3, 81.

ad leden:

W.W. Mijnhardt en A.J. Wichers (reds.), Om het Algemeen Volksgeluk Twee eeuwen particulier initiatief 1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984) 65. Uitgave van het Nut.

De Hulpbank te Middelburg is meegenomen in het vergelijkende onderzoek naar hulpbanken in Ierland, Engeland, Duitsland en Nederland van H.J. van der Heim, De Hulpbank als middel tot voorkoming van armoede beschouwd door jhr. mr. - (Amsterdam 1854) 24, 25, 39 e.v.

De overige gegevens zijn ontleend aan de inventaris van het verenigingsarchief.

ad begindatum:

Volgens van der Heim was de Hulpbank te Middelburg de eerste die in Nederland. (p. 23)

ad levensbeschouwing:

neutraal met een protestantse inslag die in de loop der tijd minder dominant werd.

ad leden:

Tot circa 1900: mannen, zonder dat vrouwen expliciet werden uitgesloten, ze waren gewoon geen lid. Mijnhardt schrijft over het jaar 1864: 'Aan het afzonderlijk lidmaatschap van de vrouw werd toen nog helemaal niet gedacht. Dat komt pas weer 35 jaar later.' (Mijnhardt/Wichers)

Het departement telde in 1875: 170 gewone leden, 20 donatrices en 5 ereleden. In 1880: 158 gewone leden, 16 donatrices en 4 ereleden.(Zeeuws jaarboekje 1875 en 1880)

ad richtgroep:

werklozen, preventief

ad laatste vermelding van de filantropische activiteit van het departement:

de hulpbank wordt vermeld in Th.A. Fruin, 'Ontstaan en problemen van het volkscrediettwezen in Nederland' in L.J. de Bruyn Kops (red.), De Economist.Tijdschrift voor alle Standen tot bevordering van volkswelvaart, door verspreiding van eenvoudige beginselen van Staatshuishoudkunde, 87ste jng. (1938) 787.