Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

Het doel in 1893:

'Te trachten naar voorkoming van maatschappelijke wanorde door:

a. Trouw te zijn aan het Huis van Oranje en die trouw bij anderen op te wekken;

b. Pogingen tot opheffing der economische en maatschappelijke misstanden in het werk te stellen, om hen, die hieronder gebukt gaan, van dien last te ontheffen  en hun moreele en stoffelijke belangen te behartigen en te bevorderen;

c. De Regeering te steunen in haar streven naar ontwikkeling en bevestiging van al hetgeen de beschaving, het geluk en de welvaart der natie verhoogen kan.'

Het doel, geformuleerd tijdens de algemene vergadering op 2 juli 1900 en vastgesteld bij KB van 5 september 1900:

a. Het maken van propaganda door middel van de pers en het houden van openbare vergaderingen;

b. Het in het leven roepen van arbeidskassen, spaar- en voorschotkassen en arbeidsbeurzen;

c. Den bouw van arbeiderswoningen

d. Heide-ontginning en stichting van heide-hoeven;

e. Het verstrekken, onder door den Bond te stellen voorwaarden, van geldelijke hulp aan landbouwers, die heide-ontgining willen ter hand nemen en zich een hoeve, of, aan arbeiders, zich een woning wenschen te stichten;

f. Het scheppen en tot ontwikkeling brengen van kleine industrieën ten platten lande.'

(Oranjebond)

'(....) de bond [trachtte] armoede te bestrijden door verpauperde fabrieksarbeiders uit de steden te laten werken in de ontginningsgebieden van Nederland' en hen er te huisvesten. (inventaris)

de Kwartguldenvereniging opgericht in 1894 en gevestigd te Arnhem

de departementen te Amsterdam, (dept. I op 20 mei  en dept. II op 28 juli 1893), dept. Weesp op 31 oktober 1893 en dept. Den Haag op 31 december dat jaar (later nooit meer ergens vermeld). In 1894: dept. Sloterdijk op 11 augustus en tenslotte op 3 februari 1899 de afdeling Utrecht.

o.a. jhr. Johan Hora Siccama van de Harkstede; bij de oprichtingsvergadering was aanwezig mr. A.H. Koning uit Finsterwolde, voorzitter van de "Bond van Orde door Hervorming" gevestigd te Winschoten, welks bestaan zeker tot voorbeeld heeft gediend.

Van 1893-1895 was er een voorlopig Hoofbestuur bestaande uit: Jac. Joh. Deetman, voorlopig voorzitter, J.D.C. van Dokkum, voorlopig secretaris, jhr. Joh. Hora Siccema van de Harkstede, voorlopig penningmeester en de leden ds. L.S. de Bruijn jr. en L.R.J.A. de Nepveu. De feitelijke gang van zaken werd bepaald door het zg. Permanent Comité uit dat bestuur (voorlopige voorzitter, secretaris en penningmeester) dat regelmatig vergaderde. (inventaris)

De oprichtingsvergadering vond plaats in 'de patricische woning no. 36 van de deftige Nieuwe Gracht in de grijze Bisschopsstad Utrecht'.

Het algemeen bestuur en het Centraal Bureau van de Bond zijn in Utrecht gevestigd, totdat het laatste in 1900 naar Zutphen verhuisde.

Algemeen:

Gegevens ontleend aan de inventaris van het verenigingsarchief.

Oranjebond van Orde 1893-25 Februari -1903, aangeboden aan de leden van de Oranjebond met een aanbeveling van Hora Siccema, voorzitter en J.F.H. Ritter, 1e secretaris van de bond op 25 februari 1903.

B.U. Akkerman (ed.), Kroniek van Apeldoorn 1895 t/m 1899 (Apeldoorn 1990) 17-24.

Marieke Voorn, 'Een heilzame douche. Het debat ronde de oprichting van Volksbadhuis Koekoeksplein in Utrecht (1899-1904)' in: Jaarboek Oud-Utrecht 2000, 166-170.

ad oprichting:

Zowel de Oranjebond van Orde als de Bond van Orde door Hervoming beoogde een landelijk organisatie te zijn met een min of meer vergelijkbaar doel; de ene wilde niet voor de andere vereniging wijken, zodat als enige oplossing een fusie overbleef, 'maar', aldus de schrijver van Oranjebond, 'de verschillen van opvatting inzake principieele aangelegenheden en aangaande de wijze waarop de sociaal-democratie moest worden te lijf gegaan, bleken zóó diepliggend en zóó talrijk, dat dezerzijds tot het treffen van een vergelijk op basis van vereenigd verder gaan niet kon worden besloten (...)'.

ad activiteit:

De bond wist gebieden in diverse delen van het land in eigendom te verwerven, onder meer in Drenthe (bij Uffelte, Assen en het Drouwenerzand), in Overijssel (bij de Lemelerberg, waar het Park 1813 werd aangelegd), in Gelderland (het Ugchelerbos) en in Noord-Brabant (in de Rovertsche Heide bij Hilvarenbeek. (....) In Assen bouwde de bond op de ontgonnen grond tien arbeiderswoningen. (....) In 1893 nam de toenmalige koningin-regentes Emma, als blijk van haar steun voor het werk van de bond, drie aandelen van ƒ 1.000 voor de bouw van goede arbeiderswoningen op de heidegrond, die de bewoners in eigendom konden verkrijgen.'

'Het Hofveld met 18 en het Hattemse Veld met 15 arbeiderswoningen en een stukje grond, waren in 1893-94 aangelegd. Daar werd in 1895 op het Hofveld "Ons Huis" aan toegevoegd, een gebouw met kinderbewaarplaats, brei- en naaischool en later spaardoos, voorschotkas en bibliotheek. Eveneens in 1895 werd de Ericastichting in het leven geroepen: 5 boerderijen, elk 4½ hectare groot.' (Kroniek van Apeldoorn)

ad levenbeschouwing:

Zou men de bond aanvankelijk als fel anti-socialistisch kunnen bestempelen, in de kroniek van de eerste tien jaar staat bij 31 december 1898: 'De Bond staakt zijne anti-sociaaldemocratische actie'. (Oranjebond)

ad einddatum:

'De bond werkte in de loop van haar bestaan steeds nauwer samen met de Nederlandse Heidemaatschappij, die vanaf 1918 de administratie voerde en in 1923, bij de opheffing van de Bond, de bezittingen overnam.' (Wikipedia)

leden:

Begin 1896 waren er 180 betalende leden. Het aantal (...) bereikte eind 1897 het maximum van 904, om daarna geleidelijk af te nemen. Eind 1923 waren er nog 276.'

ad relaties:

De oprichting van de afdeling Den Haag wordt slechts eenmaal aangetroffen in een verslag van een vergadering, daarna wordt er nooit meer melding van gemaakt.

In de inventaris van het archief van de afdeling Utrecht heeft de archivaris opgemerkt: N.B. 'De afdeling Utrecht werd in 1899 opgericht. Het was de enige afdeling van de Bond. (....)'

De goedkeuring van de statuten van de afdeling Sloten/Sloterdijk werd in 1894 overigens wel in de Staatscourant vermeld.

ad publicaties van de vereniging:

Het gedenkboek uit 1903 bevindt zich in de collectie Heidemij, Publikaties en Documentatie Heidemaatschappij, Publicatie en Documentatie, toegangsnummer 933 van het Arnhems Archief; de toespraak van Hora Siccema uit 1893 in de Koninklijke Bibliotheek.