Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en haar afdelingen waren primair gericht op het 'beschaven' van het volk, het departement Zwolle beoogde daarnaast arme mensen van warm voedsel te voorzien en hen in de gelegenheid te stellen tot scholing en werk, bijvoorbeeld door het geven van voorschotten om een eigen nering te op te zetten of levensvatbaar te maken.

op het gebied van armenzorg:

in 1815, werd

[1] opnieuw een Commissie ter uitdeling van onder andere spijzen ingesteld. Deze zorgde van 1817 tot 1820 dat de arme inwoners van Zwolle en omgeving 'niet door honger verteerd, noch door koude verkleumd' werden.

[2]. In tegenstelling tot bij het eerste initiatief van 1799 tot 1803, slaagde het Nut er nu [na 1815] wel in een samenwerkingsverband tot stand te brengen met het stadsbestuur. De doelstelling was 'verbetering van het lot der Armen en behoeftigen, door middel van het verleenen van arbeid en onderwijs'. Hiertoe werd een 'Fabryk en School voor de Armen en Behoeftigen te Zwolle' opgericht, waarover stadsbestuur en nutsdepartmenten gezamenlijk het bewind voerden. In de fabriek werd werk verschaft door het doen vervaardigen van sajet en kousen. Hieraan werden spin-, brei- en naaischolen gekoppeld om de jeugd te onderwijzen. In 1830 bevatte deze stadsarmeninrichting twee onderdelen: de leerscholen en de werkscholen. De leerscholen bestonden uit de school voor behoeftige kinderen van twee tot zes jaar en een school voor kinderen vanaf zes jaar.

[3] Naast de bemoeienis met de scholen verschafte de Stadsarmeninrichting 'nachtleger' aan behoeftigen. Nachtleger heeft hier de betekenis van ligplaats. Het doel was het bevorderen van goede en gezonde nachtrust voor de werkman en zijn gezin' (inleiding inventaris). De inrichting hiervoor 'was gevestigd in een lokaliteit van 'Hulpbetoon' op het Eiland 27. Daar bevond zich ook het magazijn, waar behoeftigen goedkoop ledikanten, dekens en matrassen met peluws konden huren voor twee tot vier cent per week. Tegen extra betaling van vijf tot tien cent werd het thuisbezorgd'.

[5] 'Het Nutsdepartement richtte al in 1849 een Hulpbank Zwolle op. Het doel van de Hulpbank was 'om minvermogende ambachts- en handwerkslieden, neringdoenden en andere nijvere personen, door het verleenen van een geldelijk voorschot in staat te stellen hun beroep of bedrijf uit te oefenen of uit te breiden'. (inventaris)

het Departement Zwolle der Bataafsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, opgericht in 1799 maar in mei 1800 omgezet in de lokale en zelfstandige Zwolsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.

Vanaf 1815 weer een 'departement van' de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen opgericht in 1784 te Edam en vanaf 1787 gevestigd te Amsterdam.

de Vereeniging "Hulpbetoon", opgericht in 1873 en eveneens gevestigd te Zwolle.

een belangrijk bestuurslid was 'Gerrit Luttenberg, een man van eenvoudige afkomst die zich opwerkte tot stadssecretaris (in 1832) en procureur bij het Gerechtshof (1839)'.

ad leden:

W.W. Mijnhardt en A.J. Wichers (reds.), Om het Algemeen Volksgeluk Twee eeuwen particulier initiatief 1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984) 65. Uitgave van het Nut.

De overige gegevens zijn ontleend aan  de inventaris van het verenigingarchief

ad begindatum:

De eerste departement van het landelijke Nut te Zwolle faalde binnen een maand (opgericht op 15 september 1889, verboden op 13 oktober van hetzelfde jaar). Op 4 juni 1799 werd het Departement Zwolle der Bataafsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen opgericht en, na losmaking van de landelijke vereniging, veranderd in Zwolsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (mei 1800). Om onduidelijke redenen werd de Zwolsche Maatschappij na de Franse tijd, op 28 januari 1814 geliquideerd. Op 2 maart 1815 werd voor de derde keer een Departement Zwolle der Maatschappij: 'tot Nut van 't Algemeen' opgericht, waarbij onder de oprichters leden waren van het oude bestuur. (inventaris)

ad opheffingsdatum:

'Op 11 juni 1981 werd de 'vereniging' Departement Zwolle van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen losgemaakt uit zijn landelijke structuur en omgevormd tot de Stichting tot Algemeen Nut van Zwolle.' (inventaris)

ad levensbeschouwing:

neutraal met een protestantse inslag die in de loop der tijd minder dominant werd.

ad leden:

Tot circa 1900: mannen, zonder dat vrouwen expliciet werden uitgesloten, ze waren gewoon geen lid. Mijnhardt schrijft over het jaar 1864: 'Aan het afzonderlijk lidmaatschap van de vrouw werd toen nog helemaal niet gedacht. Dat komt pas weer 35 jaar later.' (Mijnhardt/Wichers 65)