Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

• "Vereeniging Het Nederlandsche Roode Kruis" (vanaf 1895)

In tijd van oorlog, het lot van den gekwetsten en zieken Krijgsman door persoonlijke diensten en stoffelijke hulpmiddelen te helpen verzorgen, ook dan, wanneer haar hulp wordt gevraagd door oorlogvoerende natiën, terwijl Nederland in den oorlog niet betrokken is. In tijd van vrede, zich uitsluitend tot die taak voor te bereiden, om daarvoor steeds gereed te zijn. (Goossens)

In de algemene vergadering van 3 okt. 1877 werd een 'Algemene regeling der werkzaamheden' vastgesteld volgens welke de taak van de vereniging was: het voorbereiden van door Hoofd- en lokale Comité's te verlenen hulp; treffen van maatregelen in oorlogstijd inzake uit te zenden ambulances en bijzondere detachementen; het verkrijgen van een centraal magazijn waar hulpgoederen bijeengebracht en verzonden werden. Bij besluit van 3 april 1909 werd de activiteit aanzienlijk uitgebreid met de bepaling dat het Roode Kruis heeft mee te werken tot leniging van nood bij rampen in binnen- en buitenland. In vredestijd mocht de Vereniging zich aan zodanig maatschappelijk werk wijden 'dat de belangstelling der natie in haar streven levendig wordt gehouden, haar groei bevorderd en medegewerkt wordt tot het vormen van kapitaal en tot het verkrijgen van de nodige hulpmiddelen.' (Verspyck)

Zonder Europese oorlog werd de aanvankelijke beperkte taakopvatting geleidelijk aangepast m.n. de (opleiding tot) het verplegen van zieken werd de belangrijkste activiteit van het Rode Kruis, uitgevoerd door de vrouwelijke leden of de leden van het damescomité.

het Internationale Comité van het Roode Kruis opgericht in 1863 en gevestigd te Genève.

opgericht in 1868: het 'vrouwencomité en het mannencomité te 's-Gravenhage, en de comités te Utrecht, Nijmegen, Bergen op Zoom, Schiedam (mannen-comité), Amsterdam, Haarlem, Voorburg, IJsselmonde, en Sittard.

Opgericht in 1869: De comité's te Almelo, Middelburg, Groningen, Deventer, Overbetuwe (Elst) en Kampen.

Blijkens de inventaris van het archief van de hoofdvereniging in Den Haag worden daar van de volgende comités jaarverslagen over 1870 bewaard:

Alkmaar (alleen over 1870), Alblasserdam (1870-'72), Amersfoort (alleen 1870), Apeldoorn, Arnhem, Barneveld, Bergambacht (1870-'72), Bergen, Bergschenhoek, Bladel, Borculo (1870-'75), Boskoop (alleen 1870), Breda, Brielle (1870-'72), Brummen, Coevorden (alleen 1870), Delden, Delfshaven (1870+'76), Delft (1870+'72), Dieren, Dinxperlo (alleen 1870), Doesburg, Dokkum (alleen 1870), Ede, Eindhoven, Elburg (1870-'72), Geldrop (alleen 1870), Genderingen (1870-'71), Giessendam, Gorinchem, Gorssel (1870-'82), Gouda, 's Gravenzande (1870-'72), Groenlo (1870-'74 met hiaten), Haamstede (1870 + '72), Haarlemmermeer, Haastrecht, Harderwijk, Hardinxveld (alleen 1870), Hattum, Heenvliet (1870-'73), Heerde (1870-'78), 's Heerenberg (1870-'71), Heerenwaarde (alleen 1870), Heerjansdam (1870-'71), Heerlen (alleen 1870), Heeze (alleen 1870), Den Helder, Hellevoetsluis (alleen 1870), Hengelo (alleen 1870), Heusden (1870-'79), Hillegersberg, Hillegom (alleen 1870), Hoeksewaard (1870-'72), Holten (alleen 1870), Hoogeveen (alleen 1870), Hoorn, Hulst (1870-'71), Kampen, Kinderdijk (1870-'77 met hiaten), Leerdam (1870), Leeuwarden, Leiden, de Lier (alleen 1870), Lisse, Lochem-Laren-Barchem, De Lijmers (alleen 1870), Maastricht, Meeuwen (alleen 1870), Meppel, Noordwelle (alleen 1870), Nijkerk, Ommen (alleen 1870), Oude IJssel (1807-'82 met hiaten), Over Betuwe, Overflakkee en Goedereede, Overschie (1870-'76), Purmerend (1870 + '72), Raalte (alleen 1870), Raamsdonk (1870+ '75), Renkum en Oosterbeek, Renesse (1870-'71), Roermond, Rotterdam (mannen- en vrouwen-comité's), Rozenburg (1870-'75), Ruurlo, Rijssen (alleen 1870), De Rijp (alleen 1870), Sassenheim (1870-'71, '81-83), Schermer (1870-1889 met hiaten), Scheibroek (1870-1877 met hiaten), Schiedam, (mannen- en vrouwencomité's) Schoonhoven (alleen 1870), Sliedrecht (1870-'76 met hiaten), Smilde (alleen 1870), Steenwijk, Texel (1870, 1872), Tilburg (1870-'71), Uden, Venlo (1870, 1872), Vianen (1870,'72 en '73), Vlaardingen (1870-1874), Vlissingen (1870-1877), Voorst en Wilp, Waalwijk (alleen 1870), Wageningen, Warnsveld (1870-'75), Weert (1870-'71), Weesp (alleen 1870), Westzaan (alleen 1870), Winterswijk (vrouwencomité), Woerden, IJsselmonde (eiland), Zaamslag (alleen 1870), Zaltbommel (1870-'78, met hiaten), Zierikzee (1870-'74 met hiaten), Zutphen (1870 en 1879), Zwijndrecht (1870-'74).

Blijkens dezelfde inventaris worden van de volgende comités jaarverslagen van of vanaf 1871 bewaard:

Assen, Franeker (1871-'79 met hiaten), Dantumadeel, Noord-Schermer (1871-'78 met hiaten), Zaandam (1871-'78) en Zeist.

Jaarverslagen van of vanaf 1872 van de comités te:

Harlingen (1872-'81), Metzlawier (alleen 1872), Tiel (1872-'82 met hiaten).

Jaarverslagen vanaf het jaar 1875 worden bewaard van het mannen-comité in Gorinchem.

Jaarververslagen vanaf 1876 van het Comité te Woudrichem.

Stimulators: Dr. J.H.Ch. Basting (samen met H. Dunant) en koning Willem III.

Oprichter: koning Willem III, die bij KB van 19 juli 1867 nr. 60 bepaalde: 'Er zal zijn eene Nederlandsche vereeniging tot het verleenen van hulp aan zieke en gewonde krijgslieden in tijd van oorlog, hetzij Nederland er al dan niet in betrokken is'.

Voorts werd hierbij bepaald dat de vereniging bestuurd zou worden door een Hoofdcomité dat zijn zetel heeft te Den Haag; dat in alle gemeenten van het Rijk afdelingen konden worden opgericht, 'ook de zoodanige, die geheel of gedeeltelijk uit vrouwen bestaan'.

Bij besluit van 31 juli 1867 nr. 71 werden vervolgens benoemd: de ereleden: Henri Dunant, luitenant-kolonel W.J. Knoop, dr. J.H.Ch. Basting en de oud-marine-officier C.W.M. van de Velde. Voorts de voorzitter van het Hoofdcomité Prof. dr. J. Bosscha en de 24 overige leden, en tenslotte de secretaris van de vereniging dr. L.H. Verwey.

Voorzitters: Prof. dr. J. Bosscha (1867-1872); lt.-generaal F.A.V. ridder de Stuers (1872-1881); lt.-generaal C.T. van Meurs (1882-1889); K.J.G. baron van Hardenbroek van 's Heeraartsberg en Bergambacht (1889-1908); Prins Hendrik (1908-1934).

Secretaris: dr. L.H. Verwey in 1870, dr. B. Carsten in 1880, 1893, W.J. Vervloet in 1900.

Onder-voorzitter: lt.-generaal C.T. van Meurs in 1880, mr. C.A. van der Kemp in 1893, jhr. mr. S. Laman Trip in 1900.

penningmeester: mr. D. Polak Daniels in 1880, 1893, K.J.G. Baron van Hardenbroek van 's Heeraartsberg en Bergambacht in 1900.

overige leden van het dagelijks bestuur: O. Baron van Wassenaer van Catwijck, kolonel C.J.G. Baron van Hardenbroek van Berg-Ambacht, generaal-majoor H. Hardenberg, mr. D.C.A. Graaf van Hogendorp, jhr. mr. J.A. Singendonck in 1880, gepens. lt.-generaal jhr. G.M. Verspyck, gepens. kolonel B.E.J.H. Becking in 1893, gepens. lt.-generaal jhr. G.M. Verspyck, mr. J.E.H. Baron van Nagell van Ampsen, gepens. gen.-majoor C.J. van der Burcht van Lichtenbergh in 1900.

De minister van Oorlog stelde het Hoofdcomité in 1867 een lokaal in het pand Plein nr. 5 ter beschikking, vlak 'bij de burelen van de Geneeskundige Dienst van de landmacht'. Daar konden ook de vergaderingen worden gehouden. Er werkten een bode en een schrijver. In 1876 kon de vereniging dankzij Willem III haar intrek nemen in het aan de Kroon toebehorende, zogenaamde Pageshuis, Lange Voorhout no 6. Op 14 december 1915 werd als geschenk van gefortuneerde Rode Kruisleden het pand Princessegracht 27 aanvaard. RK-voorzitter Hendrik had als voorwaarde bedongen dat in dat pand samengewerkt kon worden met de Maltezer en Johanniter Orden. Met machtiging van Wilhelmina werd door het hoofdcomité in 1916 het Pageshuis aan het Vrouwencomité van het Rode Kruis overgedragen en kreeg ook het mannencomité daarin enkele lokalen tot haar beschikking.

Centrale magazijn: Nadat zeer enthousiast was gereageerd op de op 19 juli 1870 uitgevaardige proclamatie van het hoofdcomité stelde de regering de Ridderzaal ter beschikking als centraal magazijn. Na ontruiming in mei 1871 werden de resten hulpgoederen overgebracht naar de Nieuwe Molstraat nr. 8. In 1880 slaagt het hoofdcomité erin een geschikt huis te huren aan de Zuid-Oost Buitensingel, thans (in 1967) Oranjebuitensingel geheten om daar zijn modellenverzameling van 'voorwerpen tot hulp, verpleging, vervoer en verblijf van zieke en gewonde krijgslieden' in onder te brengen. In 1882 werd het ook aangekocht (f.15.000) en ingericht voor gebruik in oorlogstijd. Bij aankoop van de Rode Kruiskliniek in de Jan van Nassaustraat werd het pand weer verkocht.

21 oktober 1896, 9 september 1909.

G.M. Verspyck, Het Nederlandsche Roode Kruis (1867-1967), uitgegeven ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan door het Nederlandsche Roode Kruis 's-Gravenhage, in samenwerking met uitgeverij G.H. Callenbach NV te Nijkerk 1967.

ad einddatum:

geen, de vereniging bestaat nog; zie de website van het Rode Kruis Den Haag, geraadpleegd op 27 maart 2011.

ad activiteit en inkomsten:

In 1870 ging n.a.v. dreigende Duits-Franse oorlog een proclamatie uit van het Hoofd-comité rondgezonden aan de inmiddels 20 afdelingen en gepubliceerd in de Staatscourant, waarbij het Nederlandse volk verzocht werd geld en voorwerpen in te zenden en vrijwillige diensten aan te bieden, opdat deze in overleg met Oorlog en Marine aangewend zouden kunnnen worden ten bate van gewonde militairen. Er kwam een geweldige hulpactie op gang: het vermogen van de vereniging groeide van f. 1352 naar f. 340.000 (o.a. Willem III schonk f. 9000). Ook een grote hoeveelheid hulpgoederen kwam binnnen, waarop de regering op 23 juli 1870 de Ridderzaal als centraal magazijn in gebruik gaf. Het beheer van de aldaar verzamelde goederen werd gevoerd door een commissie o.l.v. voorzitter lt.-generaal Van Meurs en o.a. één afgevaardigde van het Haagse vrouwen- en mannen-comité als leden. De goederen werden verzonden naar ambulances en lazaretten aan het front (met behulp van de NS). Het Hoofdcomité nam in juli 1870 contact op met het Internationale Comité te Genève om te vragen in hoeverre personen met een Rode Kruis-armband inderdaad van schending van de Conventie van Geneve gevrijwaard waren.

Blijkens Verslag van verrichtingen van het Hoofdcomité in den Fransch-Duitschen oorlog 1870-1871, hoofdstuk III (in: Handelingen der Nederlandsche Vereeniging tot het verleenen van hulp etc. ('s- Gravenhage 1872)) werden in die periode 10 ambulances met 18 afgevaardigden, 9 secretarissen, 35 artsen, 8 genees- en heelmeesters, 34 officieren en oud-officieren van gezondheid der land- en zeemacht, 14 dames-verpleegsters, belast met toezicht, 26 dames-verpleegsters, 11 verpleegsters, 27 verplegers, 38 goederenbegeleiders en 16 overigen naar het front gezonden. Hulp werd vervolgens verleend aan het Centrale Comité te Batavia ten behoeve van de gewonden van de strijd op Borneo (1858-1862) en Atjeh vanaf 1873 (Het Ned. Hoofdcomité schonk f.25.000 en het Comité Rotterdam f.10.000).

De vereniging zou onafhankelijk zijn van de regering, die echter in tijden van oorlog altijd op haar steun moet kunnen rekenen. 'Dit is het grondbeginsel van de samenwerking tussen regering en Rode Kruis gebleven, constateert jonkheer G.M. Verspyck, in zijn boek Het Nederlandsche Roode Kruis (1867-1967).

Verspyck p. 305: De (tweede) statuten van de bij KB van 19 juli 1867 nr. 60 (Stbld. nr. 210 van 1869) opgerichte 'Vereeniging tot het verleenen van hulp aan zieke en gewonde krijgslieden in tijde van oorlog' werden bij het KB van 1 september 1870 nr. 21 goedgekeurd 'en de vereeniging mitsdien als regtspersoon erkend'. De statuten werden vastgesteld door het Hoofdcomité op zijn vergadering op 3 okt. 1867 en goedgekeurd op de eerste algemene vergadering van de vereniging op 2 september 1869. Voorts werd bij het onder 'oprichters' genoemde KB van 19 juli 1867 nr. 60 bepaald dat de vereniging bestuurd zou worden door een Hoofdcomité dat zijn zetel heeft te Den Haag; dat in alle gemeenten van het Rijk afdelingen konden worden opgericht, 'ook de zoodanige, die geheel of gedeeltelijk uit vrouwen bestaan' (een afdeling werd tot in de twintigste eeuw 'Comité' genoemd); dat het Hoofdcomité de statuten vaststelt, dat de ereleden van de vereniging, de voorzitter en de leden van het Hoofdcomité en de secretaris van de Vereniging door de Kroon worden benoemd, dat de voorzitter en de leden alle werkzaamheden gratis verrichten; en tenslotte dat in tijden van oorlog het Hoofdcomité in overleg heeft te treden met het ministerie van Oorlog en van Marine 'over de meest doelmatige aanwending van de hulpmiddelen van de Vereeniging'.

Het Nederlandsche Roode Kruis van Verspyk bevat een 15-tal bijlagen, waarin o.a.:

I: Overeenkomst van Geneve 1864 'voor de verbetering van het lot der gewonde krijgslieden in de legers te velde'; III: de ereleden met datum benoeming (tussen 1867-1958) en overlijden; IV: voorzitters 1867-1966; V: onderzoorzitters VI: Secretarissen-generaal vanaf 1917 VII: penningmeesters; VIII: hoofdcommissarissen vanaf 1909, etc. XIV: overzicht van het aantal leden en afdelingen 1867-1967 XV: overzicht van de Algemene en Buitengewone vergaderingen, van 1869 tot 1923 gehouden te Den Haag, vervolgens door het gehele land. Op 12 okt. 1881 werd op de algemene vergadering besloten de inspecteurs van de Geneeskundige diensten van land- en zeemacht q.q. altijd als leden van het hoofcomité op te nemen 'telkens wanneer dit door het Hoofdcomité wenselijk wordt geacht'. In 1895 werden zij ambtshalve lid van het hoofdcomité.

ad richtgroep:

krijgsgevangen gemaakte, gehandicapte/gewonde militairen en, m.n. in vredestijd, zieken en gewonden.

leden:

personen zijn in de voor ons relevante periode lid van een plaatselijk comité, dat comité is lid is van de Vereeniging. Alle leden hebben rechtspersoonlijkheid.

ad publicaties van de vereniging:

te raadplegen in de Koninklijke Bibliotheek Den Haag op microfiches (NBM Mfe) nrs. 20954 en  20983.