Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

de bevordering van Christelijke verzorging, naar het woord van God, van krankzinnigen en zenuwlijders, ook door Inrichtingen met dat doel opgericht; ook op doofstommen en blinde kinderen zal daarbij worden gelet (Goossens)

Het oprichten en instandhouden van de krankzinnigengestichten Veldwijk (28 jan. 1886), Bloemendaal (1892) en Dennenoord (1895). (De overigen zijn na de eeuwwisseling opgericht.)

Een eerste poging ook de verzorging van zenuwlijders ter hand te nemen en daartoe een nieuw palviljoen, 'Rustoord' (1888-1894) op te richten mislukte na enkele jaren. Daarop werd besloten hiertoe een aparte vereniging op te richten: 'Vereeniging tot Christelijke verzorging van zenuwlijders in Nederland', opgericht in 1900 en eveneens gevestigd te Utrecht.

vormt de vereniging tezamen met het dames-comité, bestaande uit de echtgenoten van de bestuursleden, die huishoudelijke zaken zoals het beheer van keuken en linnenkamer van de inrichting(en) voor hun rekening namen.

De Vereeniging tot Christelijke verzorging van zenuwlijders in Nederland, een dochtervereniging, opgericht op 6 september 1900 en eveneens gevestigd te Utrecht.

of liever: wordt financieel gesteund door een 'ondersteuningskas' te Amsterdam en het 'Provinciaal Ondersteuningsfonds tot Christelijke verzorging van behoeftige Krankzinnigen uitgaande van Gereformeerde Diaconiën in de Provincie Drenthe'. (Blankenberg)

in 1885 o.a. afdelingen te Amsterdam en Minnertga, Ede, Ermelo, Leeuwarden, Harlingen, Loosduinen (als zodanig terloops genoemd in het Gedenkboek), in 1885 in totaal 32, in 1888: 39, in 1893: 43 en in 1899: 73.

Voorts in 1885: 100 correspondenten, in 1888: 172, in 1893: 100 en in 1899: 425.

Tenslotte in 1885: 87 corporaties, in 1888: 89, in 1893: 65 en in 189: 50. (Lindeboom/Lieburg)

de in 1901 opgerichte Centraal-Bond van Christelijk-philantropische Inrichtingen in Nederland gevestigd te Amsterdam.

Tot de oprichtingscommissie behoorden: ds. Lucas Lindeboom, leraar aan de Theologische School te Kampen, de arts S.R. Hermanides, W. van Oosterwijck Bruijn, W. van den Bergh, D.K. Wielenga, J.G.W. Zahn, jhr. A. Th. M. Asch van Wijck, M.J. Chevallier, eigenaar van het landgoed Veldwijk, en dr. R. Klinkert. (Lindeboom/Lieburg)

'Het eerste bestuur werd door 9 van de oprichters gevormd onder voorzitterschap van ds. Lucas Lindeboom. (...)

L. Lindeboom, Leraar aan de Theologische school te Kampen, President.
D.K. Wielenga, Vice-President.
M.J. Chevalier Jr., te Ermelo, 1e Secretaris.
Jhr. A.T.M. van Asch van Wijck, Notaris te Utrecht, 2e Secretaris.
J.G.W. Zahn, Oud-Bewaarder der Hypotheken te Utrecht, 1e Penningmeester.
W. van Oosterwijk Bruijn, te Zeist, 2e Penningmeester.
Dr. Mr. W. van den Bergh, Herder en Leeraar te Voorthuizen.
Dr. C. Vermeulen A.Dzn. Med. Dokter te Apeldoorn.
Dr. S. R. Hermanides, Med. Dokter te Geldermalsen.' (Lindeboom/Lieburg)

De vereniging besloot op het door Chevalier beschikbaar gestelde terrein met daarop een landhuis, een koetshuis en enkele boerderijen het paviljoenstelsel toe te passen. In juni 1885 werd de eerste steen gelegd en op 28 januari 1886 werd Veldwijk geopend: de eerste patiënt werd opgenomen. Vóór 1900 verrezen ook de gestichten Bloemendaal bij Loosduinen en Denneoord in Zuid-Laren.

17-03-1885, 17-04-1887

A.A. Hakker, Vereeniging Johannes Stichting 1887-1990 Meer dan een eeuw christelijke zorgverlening (Utrecht 1997) 16, 17.

G.A. Lindeboom en M.J. van Lieburg (reds.), Gedenkboek van de Vereeniging tot christelijke verzorging van geestes- en zenuwzieken 1884-1984 (Kampen 1984) 13-133.

J.T.H.C. van Ebbenhorst Tengbergen en J. Alblas, Liefdadige en andere nuttige instellingen te Utrecht Bijdrage tot de geschiedenis der Weldadigheid (Utrecht 1895) 110-113.

ds. A. de Groot, “Veldwijk in verleden tijd” (een uitgave ter gelegenheid van het 90-jarig jubileum van het Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk te Ermelo, 1976).

W. van Oosterwijk Bruijn, 'De vereeniging tot Christelijke verzorging van krankzinnigen en zenuwlijders in Nederland', in: Bouwsteenen. Tijdschrift voor de inwendige zending (L. Heldring c.s., reds.) 4e jrg. (1885) 73-91.

J.F.L. Blankenberg, H.J. de Dompierre de Chaufepié en H. Smissaert, Gids der Nederlandsche Weldadigheid (Amsterdam 1899) 822.

De oprichting was voorbereid door de geschriften van de gereformeerde predikant te Zaandam, Lucas Lindeboom, die vanaf 1875 de (leden van de) kerk opriep 'een begin te maken met een christelijke verzorging van krankzinnigen, doofstommen en blinden'. Op 23 nov. 1883 plaatste Lindeboom de volgende oproep in de Bazuin: ‘Wat kunnen we doen voor de verzorging van Krankzinnigen, Doofstommen en Blinden volgens den aard en den eisch van het Christendom’. Deze was mede ondertekend door 19 anderen onder wie een aantal collega’s aan de Kampener Theologische School als H. Bavinck en  H. de Cock. Daarop zond deze groep van 19 vooraanstaande gereformeerden een circulaire rond waarin kerken en de christengemeenschap hiertoe opnieuw werden opgeroepen. Een voorbereidende commissie organiseerde vergaderingen met datzelfde doel. Pas toen in de loop van 1884 bleek dat de kerken niet in actie kwamen besloot men op 9 oktober 1884 een particuliere vereniging voor dit doel op te richten.

ad leden:

art. 3 der statuten: '(...) Zoowel vrouwen als mannen kunnen Leden worden, doch alleen mannen zijn stemgerechtigd ter Algem. Vergadering.
Begunstigers zijn allen die, zonder als lid toe te treden, door eene jaarlijksche bijdrage de Vereeniging steunen.'

inkomsten:

art. 8 van het statuut bepaalde: opbrengsten van kerkelijke en bijzondere collecten en giften; jaarlijkse bijdragen; schenkingen en legaten en verpleeggelden.

Vooral de kerkelijke collecten waren belangrijk, maar wisselend; in 1886 b.v. f. 1630, - in 1980 f. 999. De meeste collectegelden waren afkomstig uit de christelijk gereformeerde gemeenten.

De eerste jaren waren de vrije giften belangrijk, b.v. in 1885 kwam f. 4200 binnen.

De contributie der leden lag tussen de f. 1- en f. 2,50 per jaar, wat bij het groeiend ledenaantal in 1900 f. 12990 opleverde.

Zoals in het algemeen gold ook voor de legaten dat deze vooral afkomstig waren van de 'kleine luyden', en mogelijk talrijk maar niet omvangrijk waren.

De verpleeggelden dienden uitsluitend voor de exploitatie van de inrichtingen en vormden daarvoor de voornaamste bron van inkomsten.

'Op 26 November 1883 ontving hij [penningmeester Zahn] de eerste gift van f. 10; op 1 Januari '84 had hij f. 55, op 1 Januari '85 f. 4700 in kas!

De afbetaling van Veldwijk geschiedt door een annuïteit; en voor de te bouwen paviljoenen, enz. werd de 1e Serie, eener 4% leening van f. 50.000 (gedeelte van f. 200.000) uitgeschreven en in weinige weken volteekend. De tweede Serie, tot aanbouw van nog twee palviljoenen zal spoedig worden opengesteld. En met blijdschap des harten kan ik hierbij voegen, dat de wensch, dat in dezen arbeid de Christenen in Nederland van onderscheiden kerk en belijdenis als broeders van hetzelfde huis, mochten samenwerken, op merkwaardige wijze werd vervuld. Zoowel onder de inschrijvers in de leening, als onder de 12 à 1300 leden en begunstigers en de 55 corporatiën die ons jaarlijks reeds thans f. 4000 toezegden, vindt men belangstellenden uit de Nederlandsch-hervormden en uit de Christelijk-gereformeerde kerken, leden der Broedergemeente, Doopsgezinden en Luthersen.' (W. van Oosterwijk Bruijn)

ad laatste vermelding:

ontleend aan Hakkers titel: Vereeniging Johannes Stichting 1887-1990.

ad publicatie van de vereniging:

Het correspondentieblaadje "Veldwijk" bevindt zich in het archief van het Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk te Ermelo.