Constitutionele Commissies

Opdracht

In zijn installatierede op 17 april 1953 ging minister van Binnenlandse Zaken L.J.M. Beel uitvoerig in op de ‘merkwaardige’ timing van de commissie. Deze ging niet alleen, zo was de verwachting, vooraf aan een herziening van de kieswet - de kern van de aan de commissie voorgelegde materie - maar volgde ook op een herziening hiervan. Beel lichtte toe dat die laatste herziening van 1951 echter beperkt was gebleven tot technische aanpassingen van de wet.[1] Aan de vermeende ontevredenheid van de kiezer over het kiesstelsel had men daarbij weinig kunnen doen. Tijdens het parlementaire debat over de nieuwe kieswet had Beels ambtsvoorganger J.H. van Maarseveen dan ook moeten beloven om voor overweging van meer fundamentele vragen over kiesstelsel en politieke partijen, die eventueel ook grondwettelijke gevolgen zouden kunnen hebben, een staatscommissie in te stellen.[2]

Vanwege het overlijden van Van Maarseveen in datzelfde jaar en de kabinetswisseling van 1952 had de instelling van de commissie even op zich laten wachten.[3] De voorzitter en de meeste leden waren echter al wel aangezocht en dus kon de commissie in april 1953 snel van start.

Werkwijze

Met voorzitter en oud-minister F.G.C.J.M. Teulings begonnen in april 1953 maar liefst twintig Kamerleden, partijfunctionarissen, hoogleraren en andere bij het vraagstuk van het kiesstelsel betrokken personen aan het werk. De omvang van de commissie kon echter niet voorkomen dat de vergadertafel vaak half leeg was: de opkomst op de vergaderingen bedroeg regelmatig nauwelijks de helft van het aantal leden. Veel vergaderingen hield de commissie overigens, vergeleken bij gelijktijdig opererende commissies als de Commissie-Van Schaik, evenmin. Tijdens de voorlaatste vergadering, waarin het eindrapport werd besproken, concludeerde het commissielid J. Barents dan ook dat het mooi geformuleerde rapport de indruk wekte dat sommige punten veel grondiger waren behandeld dan in werkelijkheid het geval was geweest.[4]

Subcommissies

Alleen de start van de commissie toonde al enige aarzeling. Nadat het presidium, bestaande uit voorzitter Teulings met vice-voorzitters J. Donner en G. van den Bergh, er niet in was geslaagd om voorafgaand aan de eerste vergadering een nota van vraagpunten op te stellen stelde het de plenaire maar voor om hiertoe een ‘Commissie van voorbereiding’ in te stellen.[5] Deze subcommissie zou in twee vergaderingen vervolgens alsnog de gewenste vraagpuntennota voorbereiden.[6]

Eén van de suggesties van deze commissie van voorbereiding betrof het organiseren van een opiniepeiling. Gezien haar opdracht, die samenhing met een vermeende maar nauwelijks goed te definiëren ontevredenheid van de kiezer, achtte de plenaire vergadering dit nieuwe middel de moeite van een proef waard.[7] De voorbereiding van de opiniepeiling gebeurde door opnieuw een kleine subcommissie, die hiertoe in overleg trad met het Nederlands Instituut voor de Publieke Opinie (NIPO). In één ongenotuleerd gebleven vergadering en via correspondentie stelde de subcommissie samen met het NIPO een vragenlijst op die in december 1953 ter goedkeuring aan de plenaire werd voorgelegd.[8] In januari zou op basis van deze vragenlijst door het NIPO een proefenquête worden gehouden. In het voorjaar van 1954 nam het instituut vervolgens een ‘grote’ enquête af. De resultaten hiervan zouden in de zomer van dat jaar aan de commissie worden overhandigd, waarna de commissie nog enkele malen om aanvullende berekeningen zou vragen.[9] In 1956 vonden de toen als definitief beschouwde resultaten van de enquête hun weg naar een afzonderlijk rapport van de commissie.[10]

Tegelijkertijd was de plenaire commissie voortgegaan met het bespreken van de naar de twee onderwerpen uit de opdracht van de commissie, ‘kiesstelsel’ en ‘politieke partijen’, opgesplitste vraagpuntennota. Begin 1954 had de commissie deze punten afdoende verkend om ze, voor nadere uitwerking, in handen van twee eveneens naar onderwerp georganiseerde subcommissies te kunnen geven.[11]

Deze subcommissies, die beide onder leiding van Teulings stonden, kwamen maar moeizaam op gang. De subcommissie ‘kiesstelsel’ besloot al direct haar werk op te schorten tot de resultaten van de NIPO-enquête bekend waren.[12] De subcommissie ‘politieke partijen’ ging al wel direct in maart 1954 aan de slag, maar stelde vervolgens ook haar werkzaamheden uit tot hierover enkele nota’s zouden zijn voorbereid.[13] Toen in december 1954 Teulings om gezondheidsredenen zijn werkzaamheden voor de commissie moest neerleggen was er dan ook nog maar weinig gebeurd. Onder leiding van Donner, die Teulings als voorzitter opvolgde, pakte de commissie begin 1955 de draad weer op met een verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken om tussentijds advies.[14]

Daarnaast was de subcommissie kiesstelsel, nu onder leiding van vice-voorzitter Van den Bergh, verder gegaan met in de eerste plenaire vergaderingen opgeworpen voorstellen voor een ander kiesstelsel. Van den Bergh zelf toonde zich actief in het schrijven van nota’s, maar kreeg zijn medecommissieleden niet op één lijn, zo bleek uit het rapport dat de subcommissie begin 1956 aan de plenaire voorlegde.[15] Niet alleen riep elke vernieuwing wel praktische en principiële bezwaren op, bovendien had de NIPO-enquête aangetoond dat ook de kiezer maar weinig behoefte had aan grootscheepse hervormingen van het kiesstelsel. Toen de plenaire begin 1957 de subcommissie volgde in haar conclusies dat radicale wijzigingen niet op hun plaats waren wilde de subcommissie nog wel enkele minder ingrijpende voorstellen onderzoeken.[16] In juni 1957 kon de subcommissie ook deze conclusies aan het plenum voorleggen.[17]

In de subcommissie politieke partijen, die voorzitter Donner zelf onder zijn hoede had genomen, bestond al even veel aarzeling ten opzichte van werkelijke veranderingen. Waar de Commissie-Van Schaik in 1954 nog had geadviseerd tot vermelding van de politieke partijen in de grondwet - aan het advies was door het kabinet echter geen gevolg gegeven - zag deze subcommissie niet voldoende noodzaak voor wettelijke regeling van bijvoorbeeld partijfinanciën, kandidaatstelling of erkenning als partij. Voordat de subcommissie deze in mei 1955 bereikte conclusies kon terugverwijzen naar de plenaire vergadering moesten ook deze echter in de vorm van een rapport worden gegoten. Dit zou pas in november 1956 het geval zijn.[18] Bij die gelegenheid nam de plenaire de conclusies van de subcommissie politieke partijen over.[19]

Rapportage

Na lange vertragingen, die deels te wijten lijken aan de lange afwezigheid van de spil van de commissie, adjunct-secretaris W.K.J.J. van Ommen Kloeke, slaagde de commissie er zo toch in haar werkzaamheden af te ronden.[20] Vervolgens duurde het nog tot begin 1958 alvorens het secretariaat op basis van de subcommissierapporten een eindrapport had voorbereid, dat vervolgens ook nog een voor diverse commissieleden onacceptabele theoretische basis bleek te hebben gekregen.[21] Nadat voorzitter Donner in de slotvergadering van maart 1958 ook deze plooien had gladgestreken kon de commissie met haar rapport naar buiten treden.[22] Aantoonbare sporen lijkt het rapport echter niet te hebben nagelaten.

• 1953-01-23 (pdf)

• 1953-04-17 (pdf)
• 1953-10-07 (pdf)
• 1953-12-17 (pdf)
• 1954-01-13 (pdf)
• 1954-02-17 (pdf)
• 1954-07-12 (pdf)
• 1955-03-23 (pdf)
• 1956-11-27 (pdf)
• 1957-06-22 (pdf)
• 1958-01-31 (pdf)
• 1958-03-24 (pdf)

• 1955-04-06 (pdf)
• 1956 (pdf)
• 1958-03-24 (pdf)

• 1958-05-31 (pdf)

• 1953-10-07 (pdf)
• 1953-12-17 (pdf)
• 1954-01-13 (pdf)
• 1954-02-17 (pdf)
• 1954-07-12 (pdf)
• 1955-03-23 (pdf)
• 1956-11-27 (pdf)
• 1958-03-07 (pdf)