Constitutionele Commissies

Opdracht

Bij de instelling van de staatscommissie voor de zaken van de erediensten in 1946 was niet direct zeker of deze wel tot wijziging van de grondwet zou adviseren. In zijn installatierede noemde minister van Financiën P. Lieftinck namelijk de schrapping of herschrijving van het grondwetsartikel over de erediensten slechts als twee van de vele mogelijke oplossingen voor de problematiek waarvoor de commissie gesteld werd. De commissie kon volgens Lieftinck ook concluderen dat vereenvoudiging en verbetering van de regelingen voor financiële steun van de overheid aan de kerken - de hoofdtaak van de commissie - ook met behoud van het bestaande grondwetsartikel 178 te bereiken was.[1] Dat een definitieve oplossing van de problematiek van achterhaalde predikantstraktementen van soms slechts enkele guldens per jaar uiteindelijk niet los kon worden gezien van de grondwettelijke bepaling hierover werd alle betrokkenen echter snel duidelijk.

Werkwijze

De staatscommissie zou tot 1967 de tijd nemen voor haar advies over wat zij zelf beschouwde als een ‘uiterst delicate aangelegenheid’.[2] Dit betekent overigens niet dat de commissie ook echt 21 jaar lang vergaderde: haar activiteit was vooral hoog in de jaren 1946-1948, 1958-1959 en 1963-1967. Het ritme werd daarbij niet alleen bepaald door inhoudelijke impasses, ook wisselingen van kabinetten en van commissieleden evenals adviesaanvragen van buitenaf konden de activiteit tijdelijk verhogen of juist stilleggen.

Slechts weinig van de leden van het eerste uur zouden uiteindelijk het rapport kunnen ondertekenen.[3] De naamgever van de commissie, de Rotterdamse burgemeester G.E. van Walsum, zou bijvoorbeeld pas in 1959 tot de commissie toetreden. Zijn komst lijkt een weerspiegeling van een inhoudelijke verschuiving in de commissie. Aanvankelijk stond de commissie namelijk onder leiding van de secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën H.L. s’ Jacob. Waar diens voorzitterschap tekenend leek voor een vooral praktische taakopvatting gaf diens opvolging door Van Walsum in 1959 - tussentijds was het voorzitterschap nog kort in handen geweest van de wetenschapper F. de Vries - aan dat de aan de commissie toevertrouwde materie inmiddels een principiële, meer politieke kwestie was geworden.

Behalve uit genoemde voorzitters bestond de commissie-Van Walsum uit enkele ambtenaren en uit vertegenwoordigers van de verschillende kerken: twee vertegenwoordigers van de Nederlandse Hervormde kerk en twee van de Rooms-Katholieke kerk, één lid namens de Gereformeerde Kerken in Nederland en een lid dat geacht werd namens de diverse kleine kerkgemeenschappen op te treden.[4] De vertegenwoordigende rol van de commissieleden werd meer letterlijk opgevat dan in de meeste andere commissies. Regelmatig beriep een lid zich erop eerst ruggespraak te willen hebben met het door hem vertegenwoordigde kerkgenootschap.[5] Toen een commissielid vanwege een verblijf buitenslands verhinderd was de vergaderingen bij te wonen liet dit lid zich bovendien ‘vervangen’ door een andere vertegenwoordiger van die kerk.[6] Ook werden de opvolgers van tussentijds aftredende leden door vertegenwoordigers van hetzelfde kerkgenootschap aangewezen.[7]

De eerste jaren van het bestaan van de commissie stonden vooral in het teken van enkele interim-adviezen over de uitvoering van het bestaande grondwetsartikel, zoals over de verhoging van de pensioenen voor predikanten.[8] Bij bespreking van deze toch vrij praktische onderwerpen bleek direct dat de grootste hindernissen voor een definitief advies - enerzijds de principiële onenigheid over de verhouding tussen kerk en staat, anderzijds de grote verschillen in organisatie van de kerkgenootschappen - niet eenvoudig weg te nemen waren.[9] Pogingen van de ambtenaar Bakker om toch een alomvattende regeling te ontwerpen liepen dan ook stuk.[10] Toch wilde de commissie haar opdracht ook niet onvoltooid teruggeven.[11]

Na 1950 zou de commissie aanvankelijk slechts enkele praktische interim-adviezen uitbrengen, meestal niet in vergadering maar slechts schriftelijk voorbereid.[12] Pas in 1958 pakte de commissie, nu onder leiding van De Vries, de draad van het vergaderen weer op. Allereerst bleken er opnieuw enkele concrete adviesverzoeken op tafel te liggen. Daarnaast getuigde het rapport van de commissie-Sassen over de subsidiëring van kerkenbouw ervan dat er op het gebied van kerk en staat inmiddels veel was gebeurd.[13] Toen De Vries nog in 1958 overleed zette Van Walsum diens activiteit voort. Dat dit niet resulteerde in de snelle voltooiing van een rapport verklaarde Van Walsum achteraf niet alleen uit de toch wel heel fragiele overeenstemming, maar vooral ook uit de ongunstige opstelling van de nieuwe minister van Financiën J. Zijlstra tegenover de richting waarin het advies ging.[14]

Het aantreden van een nieuw kabinet in 1963 bood echter nieuwe perspectieven. Niet het door voorzitter en secretaris gemoderniseerde conceptrapport uit 1959 maar een nota van het hervormde lid Wagenaar zou voor een nieuw rapport de aanzet blijken.[15] De vergaderingen die vanaf najaar 1965 weer regelmatig plaatsvonden gingen net als in 1959 al snel vooral over mogelijke verdeelsleutels voor een uit te keren subsidie. In 1959 had het verzamelen van cijfermateriaal over aantallen predikanten, inkomsten en uitgaven van de kerkgenootschappen de discussies hierover nog sterk bemoeilijkt. In 1965 maakte de commissie echter werk van juist die cijfermatige kant van de zaak door de financiële experts van de in de commissie vertegenwoordigde kerken ter vergadering te roepen.[16] Pas in de redactionele fase kwamen meer principiële discussies over bijvoorbeeld de omschrijving van aan de regeling deel te nemen ‘kerkgenootschappen’ weer aan de orde. Nu deze kwesties, slechts nog kwesties van woorden waren en vooral via opeenvolgende conceptteksten ‘besproken’ werden konden zij de voltooiing van het rapport niet echt meer tegenhouden.

Rapportage

De ontvangst die het in januari 1967 aldus afgeronde rapport kreeg moet, gezien de bijna 21 jaar die het had gekost om het tot stand te brengen, de commissieleden hebben teleurgesteld. Nadat het twee jaar lang door de regering was bestudeerd - en tot grote onvrede van de leden dus niet openbaar gemaakt[17] - kondigde minister van Financiën H.J. Witteveen in 1969 aan de zo moeizaam tot stand gekomen aanbevelingen van de commissie niet over te nemen. Liever dan de oude regelingen te vervangen door een nieuwe regeling die de schatkist jaarlijks ongeveer 40 miljoen gulden zou kosten wilde minister Witteveen de grondwettelijke aanspraken van de kerken in één klap afkopen en daarmee de ‘zilveren koorde’ tussen kerk en staat definitief doorknippen. De minister stelde een nieuwe commissie in om over deze afkoop te adviseren.[18] Deze commissie onder leiding van P.J. Verdam hoefde zich echter niet meer over het grondwettelijke aspect van de kwestie te buigen. Met de grondwetsherziening van 1972 werd artikel 185 zonder veel discussie verplaatst naar de additionele artikelen, waar het uit zou verdwijnen zodra een wettelijke regeling getroffen zou zijn.

• 1946-05-21 (pdf)

• 1946-12-02 (pdf)
• 1947-04-21 (pdf)
• 1947-05-30 (pdf)
• 1948-11-29 (pdf)
• 1948-12-20 (pdf)
• 1949-01-24 (pdf)
• 1949-02-21 (pdf)
• 1950-05-22 (pdf)
• 1953-03-10 (pdf)
• 1958-03-22 (pdf)
• 1958-04-30 (pdf)
• 1958-12-30 (pdf)
• 1959-02-14 (pdf)
• 1959-02-23 (pdf)
• 1959-03-13 (pdf)
• 1959-04-01 (pdf)
• 1959-05-02 (pdf)
• 1963-06-13 (pdf)
• 1964-05-21 (pdf)
• 1965-09-23 (pdf)
• 1965-10-04 (pdf)
• 1965-10-18 (pdf)
• 1965-11-23 (pdf)
• 1965-12-17 (pdf)
• 1966-01-11 (pdf)
• 1966-01-31 (pdf)
• 1966-03-01 (pdf)
• 1966-03-17 (pdf)
• 1966-04-18 (pdf)
• 1966-05-17 (pdf)
• 1966-06-20 (pdf)
• 1966-09-12 (pdf)
• 1966-09-26 (pdf)
• 1966-10-18 (pdf)
• 1966-11-10 (pdf)
• 1966-12-09 (pdf)
• 1966-12-23 (pdf)
• 1967-01-19 (pdf)

• 1947-05-23 (pdf)
• 1948-12-20 (pdf)
• 1949-03-08 (pdf)
• 1953-04-02-a (pdf)
• 1953-04-02-b (pdf)
• 1953-04-02-c (pdf)
• 1965-10-18 (pdf)
• 1967-02-22 (pdf)

• 1947-04-21 (pdf)
• 1947-05-30 (pdf)
• 1948-11-29 (pdf)
• 1950-05-22 (pdf)
• 1958-03-22 (pdf)
• 1958-12-30 (pdf)
• 1959-01-23 (pdf)
• 1963-06-13 (pdf)
• 1964-05-21 (pdf)
• 1965-09-23 (pdf)
• 1965-10-18 (pdf)
• 1965-12-17 (pdf)
• 1966-01-11 (pdf)
• 1966-01-31 (pdf)
• 1966-03-01 (pdf)
• 1966-03-17 (pdf)
• 1966-04-18 (pdf)
• 1966-05-17 (pdf)
• 1966-06-20 (pdf)
• 1966-09-12 (pdf)
• 1966-09-26 (pdf)
• 1966-10-18 (pdf)
• 1966-11-10 (pdf)
• 1966-12-09 (pdf)
• 1966-12-23 (pdf)
• 1967-01-19 (pdf)