Constitutionele Commissies

Opdracht

Een staatscommissie voor het onderwijs vormde een noodzakelijk geacht ‘complement’ van de zes weken tevoren ingestelde Commissie-Oppenheim, die het kiesstelsel moest herzien. Het kabinet-Cort van der Linden had in de troonrede van 1913 aangekondigd om een grondwetsherziening op kiesrechtgebied tot stand te brengen. Wilde dit voornemen enige kans maken, dan zou deze tweede staatscommissie erin moeten slagen een pacificatie op onderwijsgebied tot stand te brengen, waarin volledige rechtsgelijkheid van openbaar en bijzonder onderwijs werd gegarandeerd. Alleen dan zouden de confessionele partijen in Nederland bereid zijn te onderhandelen over kiesrecht. Bij deze rechtsgelijkheid ging het niet uitsluitend om financiële gelijkstelling. Idealiter zou de overheid geen voorkeur uitspreken voor enig schooltype en zou de overheid geen partij zijn, iets wat ze wel was geworden in de jarenlange schoolstrijd.

Cort van der Linden’s ervaringen in de Commissie-Th. Heemskerk hadden hem geleerd dat het debat beter over een concrete onderwijswet kon gaan dan over het beladen onderwijsartikel in de grondwet (art. 192). In de troonrede waarin de instelling van een staatscommissie ter bevrediging van het onderwijsvraagstuk werd aangekondigd, ontbrak dan ook een concreet voornemen tot grondwetswijziging op dat vlak. Dit stuitte echter op veel kritiek en wantrouwen van de confessionele partijen. Na heftige parlementaire debatten en moeizaam onderhandelen besloot Cort van der Linden dat de beoogde staatscommissie de bevoegdheid zou krijgen - niet de plicht - het grondwetsartikel desgewenst aan de orde te stellen. Door deze manoeuvre slaagde hij erin links en rechts rond de tafel te krijgen.[1]

De opdracht van deze Bevredigingscommissie bestond zodoende uit twee delen. Allereerst moest zij voorstellen doen voor een nieuwe onderwijswet. Daarnaast stond het de commissie-Bos vrij ‘zoo nodig eene redactie te ontwerpen van artikel 192 der grondwet, welke met deze voorschriften niet in strijd is’.[2] In zijn installatierede maakte Cort van der Linden duidelijk dat het vooral ging om lager, middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs, maar niet om universitair onderwijs. De commissie zelf zou het vakonderwijs uitsluiten van beraadslaging.[3]

Werkwijze

Gezien het belang van de kwestie werd bij de personele samenstelling van de commissie en de bepaling van haar werkwijze afgeweken van een aantal gewoontes rond staatscommissies. Tot voorzitter werd de onderwijsspecialist van vrijzinnig-democratische huize D. Bos benoemd, tot ondervoorzitter de politiek leider van de Christelijk Historische Unie A.F. de Savornin Lohman. Verder kreeg van elke politieke groepering de fractievoorzitter en een onderwijsspecialist zitting. Een eis van strikte geheimhouding bleef achterwege. Het stond de commissieleden vrij om te overleggen met partijgenoten in de Tweede Kamer, mits het behandelde ten aanzien van derden als vertrouwelijk werd beschouwd, zoals Cort van der Linden in een ingezonden brief aan de staatscommissie liet weten.[4] Zo hoopte hij te bereiken dat eventuele concessies politiek ook breder gedragen zouden worden en niet in een later stadium alsnog zouden sneuvelen. In de pers zou de commissie hierdoor worden getypeerd als ‘vóórparlement’.[5]

De commissie sprak in de eerste vergadering verder zelf af dat ze - plenair of per subcommissie - deskundigen van buitenaf kon raadplegen.[6] Hoewel men meende ‘algemene beschouwingen’ achterwege te kunnen laten, zou de commissie in de tweede vergadering op dit besluit terugkomen.[7] Het ‘bureau’, bestaande uit voorzitter, ondervoorzitter en secretarissen zou een nota van hoofdpunten als leidraad ontwerpen. Nadat deze was besproken, en desgewenst verder uitgewerkt in subcommissies, zou eventueel de herziening van het grondwetsartikel over onderwijs ter hand kunnen worden genomen. Hoofdpunten die waren afgehandeld konden tussentijds aan de regering worden meegedeeld.[8] De notulen zouden in drukproef worden rondgestuurd aan de leden, die redactionele – geen inhoudelijke – wijzigingen mochten aanbrengen. Het tweede concept van de notulen zou vervolgens in een volgende vergadering worden besproken en al dan niet gewijzigd worden vastgesteld.[9]

In de praktijk wijdde de commissie – aan de hand van de leidraad die geen vragen over art. 192 van de grondwet bevatte – in eerste instantie twaalf plenaire besprekingen aan het beoogde stelsel voor het lager onderwijs en de vergaderingen dertien en veertien aan het bewaarschool- (kleuter) en middelbaar onderwijs.[10] Tijdens de twaalfde bijeenkomst werden de subcommissies geïnstalleerd: subcommissies 2, 3 en 4 voor een nadere uitwerking van het besprokene, subcommissie 1 voor een redactie van een grondwetsartikel. Vanaf dat moment vergaderden zij ‘parallel’ aan elkaar en aan de eventuele plenaire bijeenkomsten, die vanaf de vijftiende vergadering (15-04-1915) in het teken stonden van het bespreken van de tussenrapportages van de diverse subcommissies.[11] Niet van alle subcommissies zijn notulen bewaard gebleven.

Subcommissie 1, die zich boog over een gewijzigde redactie van grondwetsartikel 192, kwam voor de eerste maal bijeen in mei 1915.[12] Vier maanden later deelde Bos mee dat de subcommissie gereed was en dat het rapport, inclusief nieuwe formulering in voldoende exemplaren zou worden rondgedeeld. Zodoende zouden de commissieleden het kunnen bespreken met de leden van de eigen politieke clubs.[13] De rapportage aan de plenaire vergadering werd verstuurd op 20 september 1915. Een korte toelichting op de voorstellen voor de onderwijswet bestemd voor de leden van de Tweede Kamer volgde vier dagen daarna.[14]

De gevolgen van de betrachte openheid waren echter groot. De voorgestelde conceptredactie van het grondwetsartikel werd gelekt naar de pers (De Telegraaf publiceerde als eerste) waarna in de daaropvolgende maanden een ware polemiek in diverse kranten volgde.[15] Hoewel de commissieleden van mening waren dat dit hun beraadslagingen niet zou moeten beïnvloeden, refereerden zij in de daaropvolgende discussies regelmatig aan het publieke debat.[16] In de voorlopig voorlaatste plenaire vergadering werd een voorstel voor art. 192 van de grondwet met de krapst mogelijke meerderheid aangenomen. Bos achtte dit onwenselijk en besloot in de laatste vergadering voor de eindrapportage de discussie te heropenen aan de hand van een herziene redactie. Deze formulering kreeg meer waardering. Alleen Tydeman reageerde met een minderheidsnota.

Rapportage

Met dit ruime meerderheidsadvies van de commissie was de pacificatie daadwerkelijk dichterbij gekomen. Het kabinet zou in het voorjaar van 1916 een herzieningsvoorstel indienen voor het grondwetsartikel, waarbij het verslag van de commissie-Bos diende als Memorie van Toelichting. Zodoende werd het herzieningsvoorstel voor het onderwijs tegelijkertijd behandeld met dat voor het kiesrecht, maar zonder de suggestie van een direct verband.[17] De laat-zitten-wat-zit-verkiezingen van juni 1917 stonden garant voor een soepele tweede lezing en het aannemen van de grondwetsontwerpen voor gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs en de invoering van algemeen mannenkiesrecht.

Drie jaar na het verschijnen van het eindverslag zou de commissie nog tweemaal vergaderen over een eventuele gedrukte uitgave van de notulen. De vergaderingen vonden plaats onder voorzitterschap van De Savornin Lohman. Drie leden, waaronder voorzitter Bos waren toen al overleden.[18] Met een uitgave zou publiekelijk verantwoording kunnen worden afgelegd over de ingenomen standpunten. Ondanks het feit dat de stemmen staakten, zou de publicatie verschijnen. De notulen van deze twee laatste plenaire vergaderingen (februari-maart 1919) zijn er niet in opgenomen.[19]

• 1913-12-31 (pdf)

• 1914-01-08 (pdf)
• 1914-02-26 (pdf)
• 1914-02-27 (pdf)
• 1914-03-12 (pdf)
• 1914-03-13 (pdf)
• 1914-04-02 (pdf)
• 1914-04-03 (pdf)
• 1914-05-08 (pdf)
• 1914-05-22 (pdf)
• 1914-06-16 (pdf)
• 1914-06-17 (pdf)
• 1914-06-23 (pdf)
• 1914-11-18 (pdf)
• 1914-12-01 (pdf)
• 1915-04-15 (pdf)
• 1915-05-14 (pdf)
• 1915-06-25 (pdf)
• 1915-09-14 (pdf)
• 1915-09-15 (pdf)
• 1915-10-22 (pdf)
• 1915-11-12 (pdf)
• 1915-11-24 (pdf)
• 1916-02-23 (pdf)
• 1916-02-24 (pdf)
• 1916-02-25 (pdf)
• 1916-03-11 (pdf)
• 1919-02-24 (pdf)
• 1919-03-06 (pdf)

• 1916-03-11 (pdf)

• 1920-10-25 (pdf)